Natural Selection - Sài·gòn·eer

Kiến Ba Khoang: Hiện thân của nỗi kinh hoàng và hình phạt tàn khốc từ tạo hoá

2025-06-17T11:00:00+07:00

Khắp người mọc lên nhiều nốt nhọt mưng mủ; rồi vỡ ra làm chảy mủ khiến da ngứa phát điên. Theo Kinh Thánh, ung nhọt là một trong mười tai ương mà Chúa giáng xuống đế chế Ai Cập để họ trả tự do cho các nô lệ Do Thái. Những tai ương còn lại sẽ hiện hình qua các thảm họa: sông Nile hóa thành máu; đại dịch ếch nhái, rận chấy, ruồi muỗi, gia súc, cào cào; bầu trời tối đen suốt ba ngày, và cái chết của những người con đầu lòng.

Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều lời giải khác nhau cho những hình phạt mang màu sắc siêu nhiên này. Rất có thể, những sự kiện của Kinh Cựu Ước đã diễn ra vào thời điểm một ngọn núi lửa phun trào hoặc một mùa tảo nở hoa. Các hiện tượng tự nhiên như thế có thể làm đảo lộn cân bằng sinh thái sông ngòi của Ai Cập, khiến ếch nhái nhảy khỏi sông hồ rồi chết hàng loạt. Hệ quả dây chuyền là côn trùng không chỉ thoát khỏi các thiên địch, mà còn có thêm nguồn thịt thối rữa dồi dào.

Tình cờ thay, có một loài bọ ăn xác chết có khả năng gây ra các nốt u nhọt phồng rộp và đau điếng đúng như tích truyện đã kể. Đấy chính là một thành viên của chi Paederus (kiến khoang), hay được biết đến với cái tên nhầm nhọt là "kiến ba khoang."

Trong tất cả những loài vật khiến con người sợ hãi, kiến ba khoang có lẽ là loài tí hon nhất. Dù chỉ bé bằng hạt gạo, nhưng một con kiến ngoe nguẩy trong phòng cũng để đủ khiến chúng ta phải “cao chạy xa bay.” Cảnh tượng đó còn làm dấy lên nỗi bất an trong lòng rằng — "biết đâu còn nhiều con khác đang rình rập đâu đó." Bởi trong chiến tranh, kẻ thù giấu mặt mới là kẻ thù đáng sợ nhất.

Kiến ba khoang gây ra các vết loét lớn không phải bằng vết cắn hay vết đốt, mà bằng một loại độc tố có tên là pederin tiết ra từ cơ thể.

Kiến ba khoang gây ra các vết loét to đáng quan ngại và đau điếng người không phải bằng vết cắn hay vết đốt. Vũ khí của chúng là một loại độc tố có tên là pederin. Độc tố này do vi khuẩn tạo ra và tồn tại trong cơ thể con cái hoặc con đực ăn trứng con cái đẻ ra. Khi chúng ta lỡ chạm vào hay giẫm nát một con kiến ba khoang, loài côn trùng này sẽ tiết ra pederin và gây nên hiện tượng viêm nhiễm ở vùng da có tiếp xúc (tên y học của triệu chứng này là paederus dermatitis.)

Độc tố này còn mạnh hơn nọc rắn hổ mang và có lẽ là độc tố mạnh nhất trong thế giới động vật. Oái oăm thay, những người bị phơi nhiễm với độc tố đều không hề hay biết. Theo tập tính, loài bọ này thường chỉ đậu nhẹ trên cánh tay, chân hoặc mặt khi nạn nhân đang say giấc.

Các loài trong chi Kiến khoang thật ra không có họ hàng gì với loài kiến, dù ngoại hình của nhiều thành viên của chi này trông rất giống kiến. Chúng đều là các loài bọ cánh cứng đã hiện diện trên Trái đất suốt hàng trăm triệu năm. Trong đó, một số loài hình thành tập tính lẻn vào ổ kiến hoặc ổ mối để kiếm ăn. Nhưng nếu như sự hiện diện của kẻ ngoại đạo không bị phản đối thì không gọi là đột nhập đúng không? Khi bạn có thể ngụy trang thành những con kiến và trà trộn vào đàn, bạn sẽ dễ dàng có được chỗ “ăn nhờ ở đậu.” Do đó, qua hàng thiên niên kỷ, các loài bọ này đã tiến hóa để có cơ thể gần giống với loài kiến. Thậm chí, chúng còn hình thành khả năng phát ra mùi hương giống loài kiến.

Ở Việt Nam, kiến ba khoang thường xâm lấn các tòa chung cư, khu dân cư và thậm chí là bùng phát thành đại nạn trên quy mô toàn thành phố. Việc sử dụng thuốc trừ sâu trong canh tác và nạn phá rừng đã đẩy kiến ba khoang ra khỏi môi trường sống tự nhiên là các thân cây gỗ. Không nơi nương náu, loài côn trùng này trốn chạy vào các khu dân cư, đặc biệt là trong mùa mưa.

Là loài vật bị thu hút bởi ánh sáng, chúng tìm đến những ngôi nhà trong thành phố để trú ẩn, nhưng lại vô tình bị đè bẹp dí. Mỗi khi nạn kiến ba khoang bùng phát, hàng nghìn người phải đến cơ sở y tế để điều trị vết bỏng do độc tố pederin gây nên. Tình trạng ung nhọt, lở lói ấy khủng khiếp đến nỗi khiến những người chưa từng bị đốt nghe phải khiếp sợ khi nhìn thấy một con kiến ba khoang tản bộ trong nhà mình.

Thế nhưng, kiến ba khoang cũng có nhiều điểm đáng ngưỡng mộ. Như bao loài vật “có hại” và “nguy hiểm” mà chúng ta chỉ mặt điểm tên, kiến ba khoang chỉ đơn giản là hành động theo bản năng. Bản năng ấy được hình thành qua cơ chế tàn khốc của quá trình cân bằng hệ sinh thái và các bài kiểm tra của tự nhiên. Chất độc trong cơ thể kiến ba khoang vốn không nhằm tấn công con người. Đó là vũ khí tự vệ để chống lại loài nhện đứng trên chúng trong chuỗi thức ăn. Vũ khí ấy là kết quả của hàng triệu năm chọn lọc tự nhiên, đã diễn ra trước khi loài người xuất hiện trên hành tinh này.

Trớ trêu thay, loài bọ này có lẽ có ích cho con người hơn là có hại. Nguyên nhân lớn nhất là vì chúng là mắc xích quan trọng trong việc kiểm soát dịch hại. Điều này thể hiện rõ trong chế độ ăn của chúng, vốn bao gồm các loài côn trùng nhỏ hơn thường đe dọa mùa màng, cũng như muỗi và các sinh vật gây phiền toái. Chỉ đến khi con người bắt đầu dùng thuốc trừ sâu trong canh tác và chặt phá rừng, loài bọ này mới buộc phải di cư đến các đô thị. Quả thật, nạn kiến ba khoang là lời cảnh báo sớm về những thảm hoạ tiềm tàng nếu con người không sớm "làm lành" với mẹ thiên nhiên.

Kiến ba khoang là lời cảnh báo sớm về những thảm hoạ tiềm tàng nếu con người không "làm lành" với mẹ thiên nhiên.

Không những thế, bậc cha mẹ có thể mượn tiếng tăm của loài côn trùng này để răn đe con em mình. Chúng ta có thể nói về về kiến ba khoang theo cách chúng ta kể về ông kẹ. Kiến ba khoang bị thu hút bởi ánh sáng, nên về đêm, chúng thường bò vào những ngôi nhà sáng đèn. Việc sử dụng điện lãng phí như thế không chỉ làm hóa đơn tiền điện tăng cao mà còn khiến môi trường thêm ô nhiễm. Vì vậy, các vị phụ huynh có thể "hù dọa" con em bằng cách như sau: "Ngủ nhớ tắt đèn nhé con! Không thì kiến ba khoang bò vào đốt con lúc ngủ đó." Mặc dù việc ngủ sáng đèn không làm nguy cơ tiếp xúc với độc tố đáng sợ ấy tăng lên bao nhiêu, nhưng cách này có thể rèn luyện các em thói quen tiết kiệm điện!

Gần đây, giới y khoa đã bắt đầu thử nghiệm phương pháp điều trị ung thư bằng pederin. Dù phương pháp vẫn cần thêm nhiều nghiên cứu chuyên sâu, nhưng tương lai, chúng ta có thể sẽ điều trị được các khối u ác tính. Thuốc giải không đâu khác là loại thuốc được làm từ độc tố của kiến ba khoang. Nhưng với mỗi mảng rừng hay mỗi loài sinh vật bị xoá sổ, liều thuốc chúng ta hằng mơ ước này càng rời xa tầm tay của nhân loại.

Cho những ai có hứng thú với chủ đề tước đi sinh mạng hơn là cứu lấy sinh mạng, kiến ba khoang ẩn chứa một bất ngờ. Có ghi chép kể rằng người Ấn Độ cổ đại đã nghiền xác của loài bọ này thành bột để bào chế một loại độc dược cực mạnh. Việc vô tình ăn phải một con kiến ba khoang là cực kỳ hi hữu, nhưng nếu có xảy ra thì khả năng "chầu ông bà" cũng cao ngất ngưỡng. Lịch sử chưa ghi nhận sát thủ nào từng dùng chiêu thức này để "hành sự," nhưng chúng ta cẩn thẩn có lẽ vẫn hơn.

Tất nhiên, Saigoneer không cổ xúy việc hại người. Chỉ là nếu có ai muốn làm thật thì cách hữu hiệu sẽ là pha một ít bột kiến ba khoang vào ly cà phê sữa đá của đối tượng. Bác sĩ pháp y hay Edogawa Conan cũng đều chẳng phát hiện được!

Vì kiến ba khoang đại diện cho hậu quả của nạn phá hoại môi trường, loài bọ này cũng có thể trở thành linh vật của các cơ quan bảo tồn. Các hãng thời trang cũng có thể đưa loài côn trùng này vào một dòng sản phẩm hướng đến những khách hàng muốn thể hiện cá tính “độc nhất.” Đó có thể là bộ sưu tập trang sức với thiết kế chiếc lọ thủy tinh bên trong là những con kiến ba khoang đang nghênh ngang tung hoành.

Theo tôi, có một cách hiệu quả hơn nhiều là biến kiến ba khoang thành nhân vật chính trong một bộ truyện tranh hoặc series phim truyền hình ăn khách. Nữ chính sẽ đồng hành cùng người phụ tá là một bé bọ khoai tây ngốc nghếch. Cả hai cùng nhau chống lại kẻ thù không đội trời chung là mụ nhện độc ác. Cốt truyện sẽ vô cùng gay cấn với những âm mưu đen tối, những cú lừa ngoạn mục cùng rất nhiều pha gây cười “lầy lội.”

Trong cách xây dựng nhân vật, biên kịch có thể cho cô kiến ba khoang làm shipper và gặp phải những tình huống “khó đỡ” khi đơn hàng bị sai thông tin. Thậm chí, cô ấy có thể làm thám tử đi điều tra một băng nhóm chuyên làm giả các bảo vật vô giá từ triều Nguyễn. Đấy là tôi gợi ý chơi chơi thế thôi.

Ảnh minh hoạ: Phan Nhi, Hannah Hoàng, Simona Nguyễn.
Animation: Simona Nguyễn, Phan Nhi.

Bài viết đăng tải lần đầu vào năm 2022.

Sứa đỏ — thức quà mùa hè vội đến vội đi từ đại dương

2025-05-20T13:00:00+07:00

Trong một tập “Best Ever Food Review Show,” người dẫn chương trình Sonny Side đã cùng bạn đồng hành thưởng thức sứa đỏ mắm tôm ngay trên phố Hà Nội. Anh khá bất ngờ bởi loại nguyên liệu “đỏ như máu, nhạt và trong hệt thạch” khi kết hợp cùng cùi dừa, đậu phụ và các loại rau thơm lại bùng nổ hương vị như chiếc “tacos phiên bản địa phương.” Như chàng trai người Mỹ, hẳn ai lần đầu trải nghiệm món ăn đặc biệt này đều thấy lạ, thậm chí lo lắng, trước khi cảm nhận được cái ngon. Giòn sần sật, bùi béo hòa quyện mùi nước chấm đẫy đà… mùa hè mang sứa về đất Kinh kỳ cùng những câu chuyện ẩm thực được kể.

Sinh vật nhuyễn thể không xương, thân mềm trong suốt với 98% cơ thể chứa nước này đã tồn tại hơn 500 triệu năm, xuất hiện trước cả loài khủng long. Trong dòng họ cổ xưa, rộng lớn ấy, sứa đỏ (Rhopilema esculentum) là loài sứa có nguồn gốc từ vùng biển ôn đới Thái Bình Dương, phân bố rộng rãi nhất ở vùng biển Nhật Bản, biển Hoàng Hải, biển Hoa Đông và phía bắc biển Malaysia. Chúng có hình chuông tròn, khá dày và cứng cáp so với các loài sứa khác, kích thước cũng lớn hơn với đặc trưng nổi bật là không có xúc tua ở rìa chuông mà thay thế bằng phần chân phân nhánh phức tạp từ miệng.

Nguồn video: Trang Instagram @exoticaquaculture.

Sứa đỏ trôi theo dòng hải lưu và xuất hiện gần bề mặt khi thời tiết lặng gió. Chạy dọc ven biển Việt Nam, chúng tập trung đông ở cửa sông vào vụ xuân hè, kích thước trung bình đường kính khoảng 45cm, trong một số trường hợp hiếm hoi có thể lên đến 70cm.

Bảy ngày hạ, nửa tháng đông…

…đó là thời gian chuẩn chỉnh cho một mẻ sứa ngâm sú vẹt.

Mùa hạ nắng chiếu những bãi biển dài tít tắp, cát trắng ưỡn mình hong khô trước khi mấy cơn gió nam trải đều khắp mặt Vịnh Bắc Bộ. Hai ba hải lý tính từ bờ, sẽ thấy thuyền đánh bắt sứa thủ công bằng lưới truyền thống. Mạn thuyền cứng cỏi và gai góc, rẽ sóng bơi giữa hàng ngàn con sứa trong veo. Mùa sứa về là dịp ngư phủ khắp các xã ven biển Thạch Trị, Hải Hậu tất bật. Khắp bến bãi làng trên xóm dưới, thuyền ai nấy xếp kín như nêm, trong mang đầy ắp sứa.

Ngư dân đi đánh bắt sứa từ sớm. Ảnh: Trọng Tùng/VTC News.

Sau khi được đánh bắt sứa đỏ từ lòng biển Hải Phòng, Nam Định, người dân nhanh chóng sơ chế để tránh thối hỏng, cắt rời thành các phần rồi cho vào bể nước ngọt “quay.” Theo tuyển tập Đại Nam nhất thống chí: “Phải dùng phèn chua và muối giấm dầm rửa, ăn về mùa hạ, có tánh ôn.” Cách làm này có thể đánh sạch nhớt, giúp sứa cứng lại, tăng độ giòn đồng thời ép hết nước mặn, vị nồng.

Sứa đỏ được ngâm muối sau khi thu hoạch. Ảnh: Mai Dũng/Báo Lao Động.

Nếu không được thương lái mua trực tiếp, sứa thường được mang ngâm với cây sú vẹt. Rễ, vỏ hay quả của loại cây mọc nhiều ở những cánh rừng ngập mặn dọc biển, được xay hoặc giã nát rồi đem đun sôi khoảng một tiếng làm nước ngâm. Cách làm này không chỉ giúp khử đi mùi tanh của sứa, mà còn ám lên chúng một màu đỏ rực như màu bã trầu. Trời nóng, thời gian ngâm dao động từ 7 ngày, còn trời lạnh, phải 15–20 ngày mới đủ ngấu. Khi ngâm, cần đè lên trên vật dụng bằng sành để sứa không bị trồi khỏi mặt nước.

Man mát như cơn gió nồm nam

Từ miền biển, từng mẻ từng mẻ chứa đầy hơi biển men qua từng ngõ ngách cùng các hàng quà rong. Nếu gọi sứa đỏ là thức quà cổ truyền của Hà thành thì không hẳn đúng. Nhưng cứ mỗi độ tháng Năm, món ăn chơi dân dã này lại xuất hiện từ phố Hàng Chiếu, ngõ Thanh Hà cho đến chợ Đồng Xuân. Đâu đó nơi góc đường có mấy tấm biển treo tạm: sứa biển, sứa gia truyền. Rồi mấy người tụm năm tụm ba ngồi ghế nhựa lùn. Cảnh đông vui, nhộn nhịp ấy đã trở thành nếp quen đất thủ đô.

Sứa ngâm với cây sú vét đỏ rực như màu bã trầu. Nguồn ảnh: Báo Tuổi trẻ Thủ đô.

Không phải món xào hay món nộm, cách thưởng thức sứa đỏ đúng điệu là ăn kèm đậu phụ nghệ, dừa, tía tô, kinh giới và chấm mắm tôm. Khi ăn lấy một lá rau thật to, thêm miếng đậu nướng, miếng dừa thái mỏng cuộn lại rồi chấm vào bát mắm tôm pha sẵn ớt, quất đã đánh sủi bọt. Mẹt sứa ngon gom tất thảy nhiều đặc sản Bắc Bộ: mắm tôm loại ngon từ chợ Hàng Bè, dừa từ bãi giữa sông Hồng, đậu phụ nướng từ Hải Dương, tía tô, kinh giới tươi xanh từ các làng rau vùng ven Hà Nội.

Sứa thanh mát như thạch, đậu và dừa béo bùi, rau thơm đẫm mùi mắm tôm chua cay mặn ngọt, nhưng “cần phải có ký ức và văn hóa thì vị mới hình thành!” Món sứa đỏ hệt ý câu thoại này trong tác phẩm nổi tiếng Muôn vị nhân gian của Trần Anh Hùng, bởi không phải ai cũng cảm nhận được hương vị thực sự của món ăn đặc biệt. Phải tinh ý lắm mới nhận ra chất khác lạ của miếng sứa, phải rất sành, mới thấy được sự hòa quyện thú vị của các nguyên liệu khác tưởng chừng chẳng hề liên quan.

Sứa thanh mát như thạch, đậu và dừa béo bùi Ảnh: Quang Minh/Vietnamnet.

Đến đây, càng thấy rõ một nét đặc trưng trong văn hóa ẩm thực Việt: tính tổng hoà nhiều chất, nhiều vị. Các món ăn thường bao gồm nhiều loại thực phẩm, rau lá, đậu, hạt… và tổng hợp đủ các vị như mặn, ngọt, chua, cay. Sứa đỏ chính là một ví dụ khá điển hình: không quá cầu kỳ hay nấu nướng phức tạp, ít chú trọng bày biện thẩm mỹ mà thiên về phối trộn tất cả nguyên liệu một cách đa dạng, tinh tế để làm nên món ăn hấp dẫn và phù hợp. Thậm chí, ăn sứa còn mang tính “giải trí” — vì với một số người, sứa chỉ là để ăn chơi chứ chẳng thực sự bổ béo gì.

Các bước để thưởng thức sứa đỏ “chuẩn bài.”

Người mới có thể không hay, nhưng dân quen chắc chắn sẽ gọi ngay phần chân sứa đỏ thay vì phần thân bởi nó dai giòn, sần sật. Thưởng thức sứa vốn là nghệ thuật, thì ngay cả cách cắt sứa cũng đòi hỏi một thủ thuật riêng. Không phải dao sắt, dao inox, mà sứa phải được cắt bằng thanh tre nứa sắc. Như vậy, sứa sẽ không bị ám mùi lạ do phản ứng của kim loại với chất trong nước ngâm sú vẹt. Chưa kể, mùi tre nứa tự nhiên đôi phần làm thịt sứa thơm thảo hơn.

“Ai mua sứa ơ…,” tiếng rao ấy từ bao giờ đã thoang thoảng đâu đó giữa ngày hè, nhưng chưa kịp thấy người gánh hàng ở đâu, đã thấy vị giác kích thích và lòng được xoa dịu dù tiết trời oi ả. Bởi có một mùa gió nồm nam nữa kéo đến, có một mùa sứa đỏ nữa lại về.

Bồ kết: Thương hiệu dầu gội của mẹ Trái Đất

2025-04-29T14:20:00+07:00

Lần đầu tiên tôi biết đến bồ kết là khi người ta “hô biến” nó thành một sản phẩm hoành tráng, khác xa với vẻ khiêm tốn, mộc mạc của loài thực vật này.

Hồi đó là đầu thập niên 2000, tôi chỉ mới bập bẹ tập đọc, còn Việt Nam đang trên đường sánh vai các cường quốc năm châu bằng cách mở cửa kinh tế. Nền công nghiệp mỹ phẩm ở Việt Nam vì thế mà trở thành miếng bánh béo bở cho các ông lớn nước ngoài; doanh nghiệp nào cũng muốn thâu tóm sức mua của đất nước hơn 80 triệu dân.

Từ Coopmart đến tiệm tạp hoá trong xóm, kệ hàng ở đâu cũng bày bán những chai nhựa mỹ phẩm đủ màu, đầy ắp chất bảo quản và hương liệu, mang những cái tên cực kêu và cực Tây như Enchanteur, Rejoice, hay Romano.

Nhưng trên cả những cái tên hay những công nghệ mới lạ, yếu tố thân thuộc đôi khi mới là tuyệt chiêu để các nhãn hàng chinh phục một thị trường đặc thù, lấy bằng chứng là sự thành công của các phiên bản nội địa như Kit Kat tại Nhật Bản, hay McDonald's không thịt bò ở Ấn Độ.

Ở Việt Nam giai đoạn 2002-2003, tuyệt chiêu này đã được ứng dụng để tạo nên dầu gội và dầu xả Sunsilk Bồ Kết. Được phát triển bởi Unilever, đây là dòng sản phẩm dành cho tóc, lấy loại quả bản địa của Việt Nam làm concept chủ đạo trên cả bao bì và quảng cáo. Không thể thiếu trong các khung hình TVC là những cô gái xinh đẹp có mái tóc đen mượt thướt tha, như bước ra từ Photoshop hay Adobe Illustrator.

Quảng cáo Sunsilk Bồ Kết (2002–2003).

Trên thực tế, Sunsilk Bồ Kết không có bao nhiêu phần trăm là bồ kết, nhưng vẫn bán đắt như tôm tươi, và từng chiếm đến 80% doanh số của thương hiệu Sunsilk tại Việt Nam. Tôi của năm mẫu giáo vẫn chưa hiểu gì về hoá học và thực vật học, nhưng sau khi xem rất nhiều quảng cáo của Sunsilk cũng đã biết được rằng: nhà ai bị tóc xấu, tóc khô, có thể liên hệ bồ kết để được cứu chữa!

Nhà ai bị tóc xấu, tóc khô, có thể liên hệ bồ kết để được cứu chữa!

Có thể bạn chưa biết?

Cộng đồng người Thái ở tỉnh Sơn La thường tổ chức Lễ hội Lung Ta, hay còn gọi là "Lễ hội Gội đầu," để chuẩn bị bước vào năm mới. Một trong những nghi lễ chính của lễ hội là gội đầu bằng nước bồ kết bên dòng sông Đà.

Trước khi các loại hóa chất tổng hợp được phát minh, và trước khi được Unilever để mắt đến, bồ kết đã được hàng trăm thế hệ người Việt tin dùng để tắm rửa hàng ngày, cũng như để điều chế các bài thuốc trong y học cổ truyền. Từ những vấn đề ngoài da như da đầu gàu, đến những căn bệnh khó nói như...táo bón, khả năng làm sạch của bồ kết có thể giúp chúng ta “thanh lọc” cơ thể từ trong ra ngoài.

Sự hiệu nghiệm của quả bồ kết vì thế đã được người Việt truyền tụng qua câu nói dân gian: “Bồ kết sạch gàu, mần trầu tốt tóc.”

Thương hiệu dầu gội của mẹ Trái Đất

Thực ra, bồ kết là một nhóm cây họ đậu có ngoại hình nổi bật, với nhiều gai nhọn mọc thẳng từ thân và cành (tuy một số loài trong chi bồ kết cũng không có gai). Chi bồ kết xuất hiện tại các thảm thực vật tự nhiên trên khắp Nam Á, Châu Mỹ và Châu Phi, nhưng chỉ có hai loại bồ kết là loài bản địa của Việt Nam: Gleditsia australis và Gleditsia fera.

Cả hai loài đều là cây rụng lá, cao từ 3 đến 24m, và có các đặc điểm sinh học và ngoại hình tương tự nhau. Cả hai đều sinh trưởng tốt trong điều kiện thời tiết nóng ẩm của khí hậu nhiệt đới, thích nghi với hầu hết các loại địa hình của Việt Nam, và cho ra quả hình trăng lưỡi liềm, có chứa nhiều hạt bên trong.

Gleditsia fera. Ảnh từ trang Flickr của người dùng 翁明毅.

Tuy nhiên, một điểm khác biệt quan trọng giữa hai loài là Gleditsia australis có mối quan hệ cộng sinh với các loài vi sinh vật cố định đạm, còn Gleditsia fera thì không. Đây là những vi sinh vật không thể tồn tại thiếu vật chủ, nên thường sống nhờ trên gốc rễ của cây bồ kết. Để “đáp ơn” gia chủ, chúng sẽ chuyển hoá những phân tử đạm lơ lửng trong không khí thành một bữa ăn thịnh soạn cho cây bồ kết và những cây xung quanh. Có thể vì lý do này, Gleditsia australis được tìm thấy và gây trồng ở nhiều tỉnh thành Việt Nam hơn người anh em còn lại của mình.

Cũng có lẽ, vì có diện tích phân bố rộng hơn, nên Gleditsia australis thu hút được nhiều sự chú ý hơn từ các nhà nghiên cứu. Các ấn phẩm chuyên ngành như Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam hay Từ Điển Cây Thuốc Việt Nam đều đề cập đến cấu tạo hoá học và ứng dụng đời sống của Gleditsia australis, nhưng không nhắc gì nhiều đến Gleditsia fera.

Chiết xuất Gleditsia australis cũng được sử dụng rộng rãi hơn trong các sản phẩm trên thị trường. Độc giả có thể dễ dàng tìm thấy tên của loài này trong bản thành phần của hầu hết các loại dầu gội bồ kết (và áp chót trong bảng thành phần của Sunsilk!).

Tuy nhiên, cả hai loài bồ kết Việt Nam đều có chứa một lượng lớn saponin, hoạt chất tạo nên khả năng làm sạch của bồ kết. Cái tên “saponin” có nguồn gốc từ chữ “sapo” trong tiếng Latin, có nghĩa là xà phòng, đơn giản vì saponin tạo bọt khi tiếp xúc với nước. Nhưng khác với các chất hoạt động bề mặt như sulfate, saponin là một hợp chất phổ biến trong tự nhiên, có thể tiêu hóa được. Đây là lý do vì sao người Việt có thể chế biến và uống các bài thuốc từ bồ kết qua nhiều thế kỉ mà chưa gặp phải vấn đề (quá) nghiêm trọng nào về đường ruột.

Bồ kết cũng sở hữu các thành phần “siêu sao” khác, tiêu biểu là flavonoid, một nhóm các hợp chất hữu cơ có tác dụng kháng nấm, chống viêm và tái tạo tóc. Khi kết hợp với nhau, các thành phần của quả bồ kết tạo nên một cơ chế hiệu quả để làm giảm các chất bẩn của cơ thể, chống lại các loại nấm gây ra chứng ngứa da đầu, đồng thời giúp tóc bạn chắc khỏe hơn.

Gleditsia australis. Nguồn ảnh: Global Biodiversity Information Facility.

Cùng nấu dầu gội bồ kết tại nhà

Không phải lúc nào chúng ta cũng có sẵn bồ kết để gội đầu, vì mãi đến gần đây kinh tế tư bản mới phát minh ra dầu gội bồ kết đóng chai. Xuyên suốt chiều dài lịch sử của quả bồ kết tại Việt Nam, người Việt vẫn phải áp dụng công thức “có làm thì mới có gội” để chiết xuất các tinh chất. Nhiều người nội trợ và beauty blogger thời nay vẫn xem đây là cách tốt nhất để sử dụng bồ kết.

Trước tiên, ta cần làm mềm lớp vỏ bồ kết bằng cách nướng trên vỉ hoặc rang trên chảo để các hoạt chất dễ tiết ra hơn. Sau đó, ta ngâm và đun sôi bồ kết trong nồi đến khi nước chuyển thành màu nâu sẫm, hoặc đến khi nước rút hết và để lại một dung dịch đặc quánh, có thể cất vào chai lọ để dùng sau. Một số công thức còn kết hợp các nguyên liệu như vỏ bưởi, sả và hương nhu để hỗn hợp dầu gội tăng thêm hương thơm và “công lực” làm sạch.

Có thể bạn chưa biết?

Bồ kết thường được đem xông khói vào dịp tân gia hoặc đầu năm mới để trừ tà và âm khí.

Việc gội đầu bằng xà phòng thường tập trung vào yếu tố nhanh-gọn-lẹ, còn gội đầu bằng bồ kết lại là chu trình từ tốn, không chỉ làm sạch mà còn chữa lành. Người gội chỉ việc nghiêng nhẹ đầu trên một thau đựng nước bồ kết, nhẹ nhàng xả và chải tóc bằng hỗn hợp bồ kết cho đến khi tóc không còn dầu, chất bẩn hay bị bết. Bồ kết không chứa các chất khóa ẩm, nên không tạo độ mềm mượt cho tóc như dầu gội siêu thị. Bù lại, tóc được chắc khỏe tự nhiên, lại thơm mùi khói ấm đặc trưng từ chính mẹ Trái Đất.

Đáng tiếc là, sau hàng trăm năm miệt mài chăm sóc mái tóc của người Việt, bồ kết đã bị “thất sủng” khi Việt Nam bước vào thế kỉ 21. Vì phải “cống hiến” 40 giờ một tuần ở cơ quan, đa phần người lao động đều quá bận rộn hoặc kiệt sức để dành 15 phút nấu bồ kết mỗi ngày.

Và nhờ sự xuất hiện của những xu hướng văn hoá mới, người Việt có thể thoải mái “bung lụa” với những màu tóc hợp thời nhất. Nhưng cũng vì thế, họ phải rời xa bồ kết vì loại quả này có chứa chất tannin, một chất nhuộm hữu cơ có khả năng đưa tóc về trạng thái đen tự nhiên.

Nhiều nỗ lực đã được đưa ra để giúp bồ kết phổ biến trở lại, nhưng hầu hết các sản phẩm bồ kết hiện nay đều vô tình giới hạn nhóm khách hàng của mình. Nếu tìm trên Google ngay bây giờ, bạn sẽ thấy gần như tất cả các dầu gội bồ kết (có Sunsilk luôn nhé!) đều hướng đến phụ nữ. Hình ảnh trên bao bì đến quảng cáo trên tivi đều sử dụng một mô-típ rập khuôn: một cô gái dịu dàng với mái tóc đen dài thẳng băng, hoàn hảo đến mức trông như mới bước ra từ salon.

Có lẽ, các nhà tiếp thị đang muốn quảng bá dầu gội đến nhóm khách hàng truyền thống hơn, nhưng những ai có vẻ ngoài khác với hình tượng nữ tính này, chẳng hạn như đàn ông hoặc phụ nữ để tóc ngắn, sẽ tự thấy bản thân không phải người thích hợp để dùng bồ kết. Mà nếu bồ kết biết nói, tôi đoán nó sẽ không nề hà chuyện giới tính nào mới phù hợp với mình. Chỉ khi nào các thương hiệu hiểu được điều đó, bồ kết mới có thể trở về thời huy hoàng như xưa.

Ở Saigoneer, tôi có một anh đồng nghiệp có mái tóc đẹp và thướt tha hơn tôi rất nhiều. Tôi trộm nghĩ, chẳng phải anh cũng có quyền dùng bồ kết giống tôi, giống những gì mà các công ty hay vẽ ra trong quảng cáo hay sao? Bởi dù ta có là ai, đâu có đặc điểm sinh học nào có thể chỉ định rằng người cắt tóc pixie, tóc xoăn, hay tóc undercut cực ngầu không được gội đầu bằng bồ kết?

Minh hoạ: Hải Anh.
Ảnh động: Phan Nhi.
Đồ hoạ: Hannah Hoàng, Lê Quan Thuận, và Phan Nhi.

Bài viết đăng tải lần đầu vào năm 2021.

Tháng 3 có mùa hoa bưởi gây thương nhớ bao lớp người thủ đô

2025-04-16T16:00:00+07:00

Cứ vào mùa, tôi lại nhóp nhép thèm một dĩa mía ướp hoa bưởi. Phải là thứ hương thơm dịu dàng ấy thì vị ngon của món ăn chơi dân dã mới tăng lên gấp bội. Phải chăng đó là nhờ hương bưởi, hay là vì thấm đẫm tinh túy của đất trời tháng 3?

Hương tỏa từ những vần thơ

“Hoa rơi trắng mảnh sân con/ Ôi hoa đã rụng vẫn còn ngát hương” — ngày bé, ríu rít đánh vần xong bài thơ ‘Hoa Bưởi’ trong tập Góc sân và khoảng trời (1968) của Trần Đăng Khoa, tôi không thôi băn khoăn tò mò về mùi hương của loài hoa ấy. Có thể, tôi đã bắt gặp nó rồi mà để quên. Mẹ bảo, hương bưởi là “hương thầm,” tìm thì đôi khi không thấy, nhưng hễ lơ đãng một chút là quấn quýt, ngập tràn cả không gian. Ngót nghét ít hôm nữa, mùa hoa bưởi lại về.

Mùa hoa bưởi. Nguồn ảnh: Thời báo Văn học Nghệ thuật.

Không biết tôi từng chờ thêm bao nhiêu hôm, chỉ biết là những lần bố chở qua phố Xã Đàn hay Láng Hạ, lòng lại bối rối khi bắt gặp những mẹt hoa trắng tinh khôi trên xe đạp của các cô bán dạo. Khi ấy, tôi mới biết là mùa hoa đã đến.

Bưởi (tên khoa học: Citrus grandis) là một loại cây thuộc họ cam quýt, được trồng phổ biến ở các vùng nhiệt đới. Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp Quốc, khu vực miền nam Thái Lan và miền bắc Malaysia, nơi tập trung nhiều giống bưởi nhất, rất có thể là nơi khởi nguồn của loài cây này. Từ đó, bưởi đã lan rộng dần khắp Đông Nam Á, đến Địa Trung Hải, châu Mỹ và cả châu Úc. Tại Việt Nam, bưởi cũng hiện diện rộng rãi với nhiều giống bưởi đặc sản như bưởi Đoan Hùng, bưởi Phúc Trạch, bưởi Diễn hay bưởi Năm Roi.

Các giống bưởi ở Việt Nam. Nguồn ảnh: Food and Agriculture Organization of the United Nations.

Riêng ở miền Bắc nước ta, vì đặc tính thời tiết có bốn mùa xuân hạ thu đông nên bưởi thường ra hoa vào khoảng đầu tháng 3 âm lịch. Lúc này, mọc ra từ nách lá là các chùm nhỏ, ngắn và không có lông. Đài hoa có màu xanh, cánh màu trắng, kích thước khoảng 2–3.5cm.

Mùa hoa bưởi rất ngắn, nở rộ trong vòng một tháng nếu thời tiết ấm áp, còn trời rét cũng chỉ được khoảng 20 ngày. Thế nhưng, khoảnh khắc ấy vẫn đủ để làm nên nét chấm phá rất riêng cho thủ đô. Lúc này, Hà Nội có mưa phùn, nồm ẩm. Ễnh ương khó chịu nhưng đổi lại là vẻ đẹp đặc biệt của không khí chuyển giao, khi hoa sưa, ban, mộc miên (hoa gạo) và hoa bưởi đồng loạt bung nở — báo hiệu cái se se lạnh của mùa xuân sắp kết thúc và mùa hè sắp về.

Phố phường thêm màu nhã nhặn

Tại các vườn giống nổi tiếng Hà thành như Minh Khai, Phú Diễn, bưởi đã bắt đầu nở hoa trắng ngần tinh khôi. Từng chùm hoa sẽ được nông dân cắt tỉa, giữ lại những chùm to chắc dành quả sai. Hoa trắng xen chút nhuỵ vàng nằm ôm ấp trong lá xanh mơn mởn, còn đọng lại những hạt sương long lanh bởi công đoạn này được thực hiện từ sáng sớm. Và rồi, chúng sẽ theo chân người làm dịu mát mọi nẻo đường.

Thu hoạch hoa bưởi. Ảnh: Văn Tuyến qua Đài phát thanh & Truyền hình Hà Nội.

Qua khúc hai chiều Lê Duẩn hay Giải Phóng, ta sẽ dễ thấy hoa bưởi nhất. Những chùm hoa xếp tỉ mẩn, ngay ngắn trong chiếc mẹt tre, dưới quang gánh hàng rong hay trên lưng xe đạp cũ. Dù chẳng rực rỡ như nhiều loài khác, hoa bưởi tinh khôi, mộc mạc mà vấn vương bao người bởi hình ảnh giản dị cùng hương thơm thanh khiết, dịu ngọt như làn gió tươi mát mang theo hơi thở của đất trời.

Trong những ngày cuối mùa xuân, phố phường như hóa nhã nhặn hơn nhờ bông hoa trắng ngần ấy. Cái thời tiết “khó chiều” cũng trở nên dễ chịu phần nào. Hoa bưởi hớp hồn người đi đường bằng mùi hương nồng đượm, gieo vào lòng một xúc cảm khoan khoái và thân thương đến lạ thường. Dù có vội vã đến mấy họ cũng tranh thủ dừng lại, chọn mua những bó hoa bưởi nhỏ nhắn. Chẳng hay vì những điều đặc biệt của nó, hay vì mùa hoa bưởi ngắn ngủi nên ai cũng mong muốn có được.

Những xe hoa bưởi đặc trưng của tháng 3. Ảnh: Cam Ly qua Báo Lao Động.

Tôi biết một giả thiết khá thú vị giải thích vì sao hoa bưởi thường bán ở phố lớn, đường hai chiều rộng, thoáng chứ ít thấy tại các khu phố cổ. Nguyên nhân trước hết là để người mua dừng lại “hít hà” lâu hơn mà ít cản trở giao thông. Hai là dù mùi thơm tới cả vài chục mét, nhưng trong không gian đông đúc và đủ thứ mùi từ khói xe đến hàng quán, thật khó để sự “mỏng manh” của nó chọi lại được. Chưa kể, hoa bưởi được bán hết rất nhanh, người bán chỉ cần neo một chỗ chứ ít khi phải dạo sang khu khác, giá một lạng có thể lên đến 40.000VND.

Minh họa: Ngọc Tạ.

Riêng hoa bưởi cho tôi cảm giác hoài niệm khác thường. Thấy chúng, tôi nhớ về những “mùa hè chiếu thẳng đứng,” có hàng tạp hóa gói gọn cả Hà Nội trong các thứ quà và qua khói ống thuốc lào sau một hơi dài của bố, là mấy ngôi nhà cổ hé cửa nằm im lìm giữa nắng óng vàng. Còn hương bưởi lại gợi ra góc vườn xanh mát, xa xa mẹ ngồi buông mái tóc dài óng ánh thơm mùi dầu gội, cả những bát chè, nong mía ướp hoa bưởi trong ký ức ngày thơ.

Mê mẩn thức quà giao thời

Chẳng quá khoa trương hay phức tạp, hoa bưởi cứ tự nhiên đi vào sự thường nhật của lớp người thủ đô, qua những nếp quen, món ăn thân thuộc chỉ lúc giao thời này mới có. Càng khiến con người ta mê mẩn, hoa bưởi càng đánh thức khát khao được níu giữ mãi hoài hương thơm chớp nhoáng ở lại lâu hơn. Vì đó mà muôn cách thức chưng cất, chế biến truyền thống ra đời và được kế thừa cho đến tận ngày nay.

Giản đơn nhất là mang hoa bưởi về cắm, vừa thơm nhà mát cửa vừa thêm vẻ tinh tế cho không gian. Chọn những chùm hoa còn hàm tiếu chưa bung nở, thì hương mới còn nhiều và lan tỏa dần. Những bông chúm nụ cũng được phơi để ủ trà. Chén trà hoa bưởi đúng vị, phải nhặt nhạnh từng cánh hoa ra, gạt bỏ nhụy rồi sao mới ít bị đắng. Ủ lẫn với búp trà xanh, mỗi lớp trà một lớp hoa xen kẽ, chuẩn nhất là đựng trong thạp gốm xưa, xong xuôi đợi khoảng hai ngày là có mẻ trà thơm đem hãm.

Trà hoa bưởi. Nguồn ảnh: An Hải Trà.

Những câu chuyện đầu môi thêm thân tình, nhấp một ngụm là thoảng liền hương bưởi, vị ngọt hậu đọng lại một hồi nơi cuống lưỡi. Trà hoa bưởi đem biếu lại càng quý, bà con phương xa ghé chơi dịp này ắt cũng được giắt túi mang về. Phần nhụy còn thừa, tận dụng cho vào nước ấm gội đầu. Hẳn là bí quyết “điệu đà” của các bà, các mẹ ngày xưa. Hoa bưởi được coi là một loại mỹ phẩm thiên nhiên lành tính, giúp mái tóc sạch mượt, óng ả và thơm ngát.

Người ta còn chưng cất tinh dầu từ hoa bưởi kết hợp cùng một số vị thuốc khác để giải cảm, giải rượu, chữa đau dạ dày, giải tỏa lo lắng, cải thiện sức khỏe tinh thần. Hay có thể cho vài ba giọt vào bánh trôi, bột sắn dây, tào phớ và nhiều món ăn khác thêm mùi vị. Trong tập Tinh hoa Hà Nội, tác giả Mai Thục có viết: “Mùa hoa bưởi các cụ chưng cất, hương bưởi thơm ngào ngạt cả phố Hàng Than. Bây giờ anh em tôi vẫn ngẩn ngơ nhớ hương bưởi mà không chưng cất nổi.”

Mía ướp hoa bưởi. Nguồn ảnh: VnExpress.

Nhắc đến ẩm thực mùa này, khó lòng bỏ qua món mía ướp hoa bưởi trứ danh. Thức ăn vặt chơi chơi mà thanh cảnh và chỉ thực sự dành cho người sành. Mía mua về chẻ từng khúc nhỏ vừa bằng đốt ngón tay, xếp lớp với một vài cánh hoa bưởi rồi ướp lạnh trong vòng 3 tiếng. Hoặc cầu kỳ hơn là đem chưng cách thủy cho hương hoa bưởi thấm sâu vào từng khúc mía, giúp vị ngọt của nó thêm thanh khiết và thơm thảo, như đánh thức tất cả mọi giác quan. Những buổi trưa nồm ẩm, nhâm nhi những khúc mía mát lạnh, lòng khoan khoái hớn hở như đón nắng xuân mà đỡ ức thời tiết khó chịu.

Người Hà Nội chọn trưng hoa bưởi vào giữa mùa, đất trời bắt đầu khô ráo nên sẽ lâu tàn và đậm hương hơn. Hoa dâng cúng thì là cành nhiều bông, cánh tươi mới, không bị bầm dập. Hoa bưởi thường xuất hiện trong mâm quả tháng Giêng, thể hiện tấm lòng trân trọng thiên nhiên, cầu mong một năm mới hanh thông và tốt lành. Hương thơm của nó cũng giúp xua đi vận rủi và thanh lọc không khí phòng thờ, mang lại sự thanh tịnh, tao nhã. Trên mâm quả Bắc Bộ điển hình, hoa bưởi lúc này chính là đại diện cho sắc trắng trong ngũ hành: kim, mộc, thủy, hỏa, thổ.

Trong văn hóa Việt, hoa bưởi còn là biểu tượng của tình yêu trong sáng. Hương hoa mở đầu cho tình yêu đôi lứa, xốn xang trên những gánh hàng rong cho đến bờ vai, tà áo người. Đôi nam nữ xưa cũng mượn loài hoa bày tỏ tiếng lòng, như lời bài hát nổi tiếng ‘Hương thầm’ được Vũ Hoàng phổ từ thơ của Phan Thị Thanh Nhàn:

Giấu một chùm hoa trong chiếc khăn tay
Cô gái ngập ngừng sang nhà hàng xóm
Bên ấy có người ngày mai ra trận
Bên ấy có người ngày mai đi xa

Nào ai đã một lần dám nói
Hương bưởi thơm cho lòng bối rối
Cô gái như chùm hoa lặng lẽ
Nhờ hương thơm nói hộ tình yêu

Tháng 3 trôi qua nhanh như những cánh hoa bưởi nở rộ, nhưng nó đã kịp in hằn dấu ấn rất đẹp đẽ trong ký ức và đời sống của lớp thế hệ người thủ đô. Để rồi khi mùa hoa qua đi, ai nấy đều mong đợi như mong đợi một điều gì rất đỗi quen thuộc.

Đuông dừa: từ đặc sản 'khó xơi' của miền Tây đến khắc tinh của nông dân xứ dừa

2025-03-11T10:00:00+07:00

Phía cuối vườn nhà tôi có mấy cây dừa lá khô và rụng dần từ trên đọt. Đã mấy tuần nay, những lỗ nhỏ trên thân và đọt xuất hiện ngày càng nhiều, đứng sát bên còn nghe thấy tiếng sột soạt, và mùi nhựa cây lên men khó chịu. Cha tôi bảo mấy cây dừa này đã bị đuông ăn, phải phá cây để tránh mất cả vườn dừa.

Cây dừa được đốn hạ, hầu như bên trong đã rỗng tuếch ruột, bổ đôi thân dừa thì thấy một hiện tượng kinh dị: Hàng trăm ổ đuông, con đuông nằm trong cây, thân trắng sữa, mềm nhũn, không có chân, chỉ thun ra thun vô, mỗi con khoét một lỗ. Cha tôi bảo nhìn chúng tuy béo mềm vậy, những sẽ ăn cho tới khi nào nát ruột của đọt dừa thì thôi.

Đuông dừa là loài sinh vật có vòng đời gắn liền với cây dừa. Ảnh: tinhte.vn.

Đuông dừa (Rhynchophorus ferrugineus) thực chất không phải là sâu, mà là ấu trùng của mọt cọ đỏ, một loài côn trùng phân bố trên khắp các châu lục, nhưng chủ yếu ở vùng nhiệt đới Đông Nam Á. Khi trưởng thành, chúng phát triển thành những cá thể có cánh cứng và vòi cong. Con đực có vòi ngắn hơn con cái, đồng thời có một nhúm lông tơ màu vàng hoặc nâu sẫm ở đầu vòi.

Đuông dừa sinh sản rất khoẻ, lại đặc biệt ưa thích ba loại cây công nghiệp quan trọng là dừa, chà là và cọ dầu, khiến chúng trở thành mối đe dọa lớn đối với các quốc gia lấy đây làm ngành chủ lực. Con cái trưởng thành sẽ dùng vòi cứng đục lỗ trên thân cây tại các vết xước, vết sẹo sẵn có để đẻ từ hàng chục đến hàng trăm trứng. Sau khi những quả trứng nhỏ như hạt gạo nở thành ấu trùng, chúng bắt đầu hành trình phá tổ, ăn đến phần củ hũ — hay còn được gọi là “tủy sống” của cây dừa. Chúng hút các chất dinh dưỡng, làm giảm tốc độ sinh trưởng phát triển của toàn bộ cây dừa, dẫn đến các tàu lá bị héo dần, gãy gục, thậm chí chết cây.

Các giai đoạn phát triển của đuông dừa.

Củ hũ dừa trắng, giòn ngọt là món khoái khẩu của đuông dừa, nên chúng cũng tự nuôi mình trắng nõn, thịt có vị ngọt béo hấp dẫn, được đánh giá là ngon hơn các loài đuông cùng họ nhưng ăn loại cây khác. Tương truyền, đuông dừa từng là món ăn người dân Bến Tre dâng cho vua Minh Mạng. Xem đuông như là một sản vật lạ và quý của nước Nam, nhà vua đã cho thợ chạm khắc hình con đuông trên Cửu Đỉnh (9 lư đồng) đặt ở Thế miếu Hoàng thành Huế.

Đuông dừa được khắc trên lư đồng. Ảnh: Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế.

Nhắc đến ẩm thực từ đuông dừa, nhiều người sẽ nghĩ ngay đến món đuông dừa tẩm nước mắm với hình ảnh có phần ám ảnh: đuông tươi sống còn ngọ nguậy được thả nguyên con vào miệng để cảm nhận trọn vẹn hương vị “nguyên chất.”

Ít kén người ăn hơn là món đuông dừa nướng nguyên con, không tẩm ướp, với lớp da vàng giòn nhẹ tạo cảm giác bớt ngấy và ngại miệng khi ăn. Đuông dừa còn sống được kẹp giữa hai thanh tre hoặc trúc, để lửa than nướng liu riu, trở qua xoay lại cho đến khi chín vừa là thơm ngon nhất. Tôi thích nhất món cháo đuông nước cốt dừa béo ngọt, một sự kết hợp chuẩn miền Tây. Ngoài ra còn có đuông dừa rang, gỏi đuông dừa hay đuông dừa chiên, v.v.

Trên bàn nhậu, rượu đuông dừa được xem như món hàng hiếm, đúng điệu nhất là đuông ngâm với rượu nếp. Ăn đuông để “chuẩn bài” là phải ăn từ từ, nhai chầm chậm để tận hưởng hết linh hồn của món ăn. Vừa nhai vừa lắng nghe tiếng run rần rật — cảm giác nửa sợ, nửa hồi hợp, thú vị lắm.

Đuông dừa truyền cảm hứng cho nhiều sáng tạo ẩm thực Việt Nam, từ truyền thống đến hiện đại.

Bước ra thế giới, đặc biệt là các nước Đông Nam Á, đuông dừa cũng chẳng hề thua kém về độ nổi tiếng. Ở Indonesia, những con ấu trùng trắng, béo này được gọi là “sâu Sago” và đặt biệt phổ biến tại đảo Bali. Người dân địa phương thường chế biến chúng thành món chiên giòn hay dùng làm nguyên liệu cho các món hầm. Trong khi đó, tại Thái Lan, đuông dừa được nuôi với số lượng lớn để phục vụ nhu cầu của cả người dân địa phương lẫn du khách. Đuông dừa còn đang được nghiên cứu làm thực phẩm cho phi hành gia NASA, nhờ hàm lượng protein, chất béo cao và khả năng sinh trưởng tốt trong môi trường kín.

Đuông dừa đóng hộp tại Thái Lan. Ảnh: Thailand Unique.

Hành trình ẩm thực sẽ chỉ thật sự trọn vẹn khi nó đảm bảo được sự cân bằng sinh thái và giữ nguyên sự phát triển vốn có của tự nhiên. Một món ăn không thể mang danh đặc sản nếu nó cũng là nỗi sợ hãi của nông dân trồng dừa.

Ngày trước, đuông dừa là món hiếm, lâu lâu mới có để thưởng thức, nên danh tiếng và sức hấp dẫn của chúng mới được đồn thổi. Nhưng rồi khi nhu cầu tăng, nhiều người vì lợi nhuận đã bất chấp lén lút nuôi đuông. Hậu quả là đuông trưởng thành “vượt ngục,” sinh sôi, tàn phá, còn người nông dân thì mất trắng, số đuông bắt được đem bán cũng chẳng bù đắp nổi công sức chăm bón suốt nhiều năm.

Hành trình ẩm thực sẽ chỉ thật sự trọn vẹn khi nó đảm bảo được sự cân bằng sinh thái và giữ nguyên sự phát triển vốn có của tự nhiên. Một món ăn không thể mang danh đặc sản nếu nó cũng là nỗi sợ hãi của nông dân trồng dừa.

Giờ đây, đã có nhiều loại thuốc ngăn không cho đuông sinh sôi trên đất dừa xanh, cùng những quy định pháp luật nghiêm cấm nuôi đuông lén lút tại Bến Tre. Theo một nghị định ban hành năm 2022, hành vi nhân nuôi, phát tán, kinh doanh đuông dừa có thể bị phạt từ 3 đến 12 triệu đồng. Đã có trường hợp bị xử phạt khi lén lút nuôi và cung cấp đuông ra thị trường.

Tuy nhiên, lệnh cấm này mới chỉ áp dụng tại Bến Tre, nơi có quy mô canh tác dừa lớn nhất cả nước, còn các khu vực khác vẫn chưa ràng buộc. Vì vậy, một số người đã chuyển sang tỉnh thành khác để nuôi, thậm chí là chăn nuôi kiểu “công nghiệp,” quy mô lớn dưới sự khuyến khích của địa phương vì giá trị kinh tế cao.

Chăn nuôi đuông dừa tại khu vực sông Hồng. Ảnh: Sức khỏe & Đời sống.

Việc nuôi đuông không quá phức tạp. Dụng cụ chỉ cần những chiếc chậu nhựa; nguyên liệu là xơ dừa, cám gạo, cám ngô trộn đều. Trong vòng một tháng, đuông tự ăn các chất dinh dưỡng từ vỏ dừa, hỗn hợp cám, ngô, chuối và cho ra thành phẩm. Sau khi đuông hút cạn chất dinh dưỡng, phần xơ dừa còn lại có thể tận dụng làm phân bón hữu cơ cho cây trồng. Vì thế, có ý kiến còn cho rằng đây là hình thức canh tác hữu ích — khép kín, tuần hoàn, lại không gây ô nhiễm như các loại hình chăn nuôi khác.

Dẫu vậy, câu hỏi cần đặt ra là liệu lợi nhuận kinh tế có xứng đáng để đánh đổi rủi ro? Thiếu sự kiểm soát và phối hợp chặt chẽ giữa các địa phương, đuông dừa luôn có thể phát tán ra ngoài, lan rộng, không chỉ phá hoại những vừa dừa, mà cả những vườn cọ, cau tự nhiên, làm mất cân bằng hệ sinh thái.

Lần đầu tôi biết đến món đuông là khi cây dừa trong vườn ông tôi bị đốn hạ, những con sâu lúc nhúc bò trong thân dừa được ông nướng lên bằng chính mớ lá dừa đã khô xác xơ. Tôi nhớ mãi cảm giác sợ hãi khi thưởng thức món “sâu nướng” ấy rồi lại trầm trồ ngạc nhiên vì hương vị của nó.

Ông tôi bảo: “Nó ngon thật đấy, nhưng hại quá.” Nhiều lần bạn bè nơi khác tò mò về thứ hương vị bùi béo của loài côn trùng xứ dừa, nhưng tôi vẫn mong thứ đặc sản ấy đừng tồn tại, để người nông dân quê tôi chẳng còn sầu lo khi những cây dừa xanh um tàu lá một ngày gãy đọt, rỗng ruột, rồi chết đứng giữa trời nữa.

Rắn hổ mang chúa, kẻ hướng nội ôn hòa, nhưng mang danh hung hãn

2025-02-17T16:12:58+07:00

Rắn hổ mang chúa có lẽ có team truyền thông rất mạnh. Chỉ cần nhìn vào tiểu cảnh trang trí Đường hoa Nguyễn Huệ năm Ất Tỵ là thấy ngay minh chứng: bức tượng đồ sộ nhất, bắt mắt nhất miêu tả hình tượng một chú rắn hổ đang phùng mang, thè lưỡi kiêu hãnh.

Ảnh: Travellive.

Rắn hổ mang chúa (Ophiophagus hannah), hay còn gọi là hổ mang vua, phân bổ khắp các nước châu Á có khí hậu nhiệt đới, từ Đông Ấn đến Indonesia và Philippines. Tuy môi trường sống dàn trải, các quần thể rắn hổ mang không đông và biệt lập. Trái với những câu chuyện dân gian, rắn hổ rất ôn hòa, thường chạy trốn người, cho nên con người và rắn hổ mang rất ít tiếp xúc. Dù vậy, hình ảnh rắn hổ mang có vai trò quan trọng trong văn hóa đại chúng và ngành “du lịch hoang dã” tại Việt Nam.

Truyền thuyết kể rằng, trong cuộc đua diện kiến Ngọc Hoàng trên trời, loài rắn, tuy chậm, nhưng nhanh trí quấn mình vào chân loài ngựa phi nước đại, nên rắn về đích thứ 6 trong 12 con giáp. Chính những thần thoại như thế đã góp phần xây dựng nên hình ảnh loài rắn trong xã hội hiện đại tượng trưng cho sự lươn lẹo, khôn lỏi, khuất tất. Rắn hổ mang chúa, ngược lại, chẳng cần phải xảo trá như thế để được người đời kính nể. Lý do rất dễ hiểu: sợ rắn là một tính trạng đã được trui rèn trong tiềm thức loài người từ thuở hồng hoang. Loài người cổ đại học cách tránh né những sinh vật trườn bò, nhe răng, phồng mang trợn má, và có thể cắn liên tục không ngừng nghỉ, tiêm chất cực độc qua vết răng. Rắn hổ mang chúa là loài rắn có nọc độc dài nhất và một trong những loài rắn nặng nhất trong tự nhiên. Chưa hết, phần mang bành ra nhờ chuyển động của xương sườn linh động, khiến rắn trở nên đáng gờm đối với bất kì ai gây sự. Dù hiền, khi bị đe dọa, hổ mang phồng mang, nhe răng, và rít lên ken két. Những tập tính này tách biệt rắn ra khỏi những giống loài không chân khác, đưa nó nên vị thế một loài thú săn mồi đáng gờm. Ngoài ra, rắn hổ mang chúa còn có thể ăn cả những loài rắn khác, nên chẳng lạ gì khi con người sợ hãi rắn hổ đến thế.

Ảnh: Mongabay.

Khó có thể tìm được tên khoa học của các loài trong thần thoại. Ít truyền thuyết hay truyện cổ Việt Nam nào có mặt loài rắn cho ta đủ manh mối để xác định xem loài rắn bản địa nào có vai trong truyện. Đôi lúc, ta có thể loại suy dựa vào hoàn cảnh và nguồn gốc địa lý, nhưng phần lớn các trường hợp, khi kể chuyện thần thoại, ngụ ngôn, người dẫn chuyện sẽ định đoạt từng chi tiết thêm thắt cho câu chuyện thú vị nhất. Cho nên người ta hay nghĩ ngay đến loài rắn ngoài đời thực nào hấp dẫn thị giác và nom hung tợn nhất — rắn hổ mang nghiễm nhiên trở thành “gương mặt thương hiệu” trong các tranh minh họa cổ tích. Ví dụ như câu chuyện nổi tiếng về “rắn trả thù,” khi xuất hiện trong bài viết giới thiệu về các tục lệ dân gian về rắn, dùng rắn hổ để minh họa, dù tất cả những tục ngữ, thành ngữ đều không nói rõ loài nào. Rắn hổ sinh sống khắp Việt Nam, nên bất kì tác phẩm nào có dính đến rắn, người ta cũng có thể lấy nó ra làm nhân vật chính, từ câu chuyện rắn thần đền Tranh, sự tích con dã tràng, cho đến huyền thoại rắn báo oán trong vụ án Lệ Chi Viên. Gắn liền với những tích truyện đầy màu sắc huyền hoặc, rắn hổ mang cũng mang theo trên mình cái mác loài động vật đáng sợ, đe dọa loài người.

Sự tích con Dã Tràng. Minh họa: Dương Trương.

Chính những mê tín hơi lố bịch về loài rắn hổ độc ác như thế này cũng đóng góp không nhỏ trong sự khai thác tận diệt rắn hổ ở mức độ cấp châu lục, hay thậm chí hành tinh. Chỉ với vài cú nhấp chuột, ta đã có thể tìm được nhiều tour du lịch ở Hà Nội, đặc biệt là những công ty chuyên dắt tour cho khách Tây thích cảm giác mạnh, đến Làng Lệ Mật, khoảng vài kilomet từ trung tâm thủ đô, nơi khách có thể trải nghiệm nhiều hoạt động cùng rắn. Theo truyền thuyết, chàng trai tên Hoàng người Lệ Mật từng chinh phục con thủy quái hình rắn, nên từ đó nơi đây nổi lên với nghề bắt và chế biến thịt rắn. Ngay tại bàn, người phục vụ có thể bắt ngay rắn sống từ lồng, cắt tiết tươi cho khách uống hòa rượu đế, còn quả tim hãy còn đập những nhịp cuối đời trở thành món quà “vơ-đét” cho một du khách may mắn. Sau vài cái cụng ly, bàn tiệc đầy món đặc sản rắn như mì xào rắn, da rắn chiên giòn, và sườn rắn nướng đã được bày ra trước mắt. Nuốt ực ngụm rượu tanh máu, chụp nhanh vài cái selfie với ê hề thịt rắn — du khách đã hoàn thành đủ trải nghiệm “hoang dã” ở Việt Nam, vừa kì bí, vừa man rợ, vừa quá nhanh quá nguy hiểm.

Ảnh: Life Part 2 & Beyond.

Suy cho cùng, ta cũng không nên tin răm rắp những gì xem được trên mạng. Trong khi du khách ố á vì ngạc nhiên, đối với nhà hàng, đây chỉ là “chuyện thường ngày ở huyện” được biểu diễn vài lần một đêm, bình dân như quán ốc. Các chú rắn xấu số cũng hiếm khi là rắn hổ. Vài giống rắn phổ biến hơn cũng có mặt trong thực đơn, và nhiều lúc người ăn khó có thể phân biệt được rắn hổ mang chúa giữa một rừng những 38 loài rắn hổ khác — thật ra rắn hổ mang chúa thậm chí cũng không phải là rắn hổ nguyên thủy, nhưng đây là cuộc lạm bàn cho dịp khác. Dẫu vậy, nếu muốn thử rắn hổ mang chúa, khách có thể dặn trước. Trong một tập phim giới thiệu du lịch Việt Nam thực hiện năm 2002, cố đầu bếp-người dẫn chương trình Anthony Bourdain đã tự mình nếm thử rắn hổ mang trong chuyến ghé thăm quán nhậu Sài Gòn. Đối với Anthony, và có lẽ nhiều du khách khác đến Lệ Mật, họ trải nghiệm không phải vì khát máu hay thèm rắn — vốn cũng không quá ngon lành so với các món sơn hào hải vị khác — mà để thỏa mãn cảm giác được chinh phục một “tượng đài” chết người của thế giới tự nhiên. Chinh phục được rắn hổ mang chúa, họ cho thế giới biết rằng mình chịu chơi, quả cảm thế nào giữa chốn rừng rú ngoại quốc.

Video từ YouTube.

Khát khao được phô bày trải nghiệm độc lạ, chinh phục tự nhiên này cũng chính là lý do vì sao ta hay thấy nhan nhản trong quầy lưu niệm hàng tá chai rượu vàng vọt đựng rắn hổ ngâm. Tất nhiên lắm lúc đó không phải là rắn hổ mang thật, vì người bán hoàn toàn có thể dùng tiểu xảo, ngụy trang những loài rắn cỏ khác thành hổ mang bằng cách “mông má” phần xương cổ cho giống đang phồng mang. Chưa kể, nồng độ cồn cao trong rượu đế vô hiệu hóa các protein hoạt chất quý trong nọc rắn. Nhưng ít ai mua rượu rắn quan tâm lắm đến những vấn đề này, vì người ta chỉ mua về chưng cho bề thế thay vì dùng hàng ngày.

Ảnh: South China Morning Post.

Tuy nhiều du khách rất thích thú khi được chiêm ngưỡng bầu rượu rắn, cách làm này không phải được phát minh cho mục đích du lịch, mà chính là cho một bộ phận người Việt — nhất là khách trung niên, hay khách sống ở vùng tiệm cận thành phố — vì người ta tin rằng rượu rắn có công dụng bồi bổ sức khỏe nhờ tính ấm. Rượu rắn vì thế được gán cho một danh sách dài “bách bệnh” như thấp khớp, viêm khớp, đau lưng, phong, chảy mồ hôi, rụng tóc, khô da, viễn thị, mệt mỏi, cúm, cảm sốt, và cả đau nửa đầu. Đương nhiên, cũng như hằng hà sa số những bài thuốc khác có nguồn gốc động vật, nhiều đàn ông Việt cũng tin rằng dùng rượu rắn sẽ giúp họ có chỗ đứng vì cứng chỗ đó.

Hầu hết những sản phẩm điều chế từ động vật quý hiếm đều không được khoa học chứng minh có tác dụng y học, và chỉ được người ta truyền miệng nhau dựa trên niềm tin mù quáng rằng cái gì càng quý, càng đắt tiền thì càng có hiệu lực. Tuy nhiên, nọc rắn — bao gồm cả rắn hổ — thật sự có ích cho nghiên cứu y sinh. Các nhà khoa học đã và đang tìm hiểu cách sử dụng hoạt chất có trong nọc rắn để tạo ra thuốc kháng viêm và các biện pháp khống chế tế bào ung thư.

Dù không đem lại hình ảnh đẹp cho Việt Nam, kỹ nghệ bắt và thịt rắn kèm theo hàng tá các thứ rượu hỗn tạp khác ít nhất cũng tạo công ăn việc làm cho cư dân địa phương. Làng Vĩnh Sơn ở Vĩnh Phúc, nơi được mệnh danh là làng chăn nuôi rắn hổ lớn nhất nước ta, là một ví dụ. Tầng lớp nông phu ở đây chuyển canh tác, mở trang trại rắn khi quần thể rắn tự nhiên bị thu hẹp do săn bắt quá mức. Nhờ tập trung vào phát triển ngành thuốc Nam và các sản phẩm từ rượu, dân làng thu về 100 tỉ đồng vào năm 2024 từ việc nuôi rắn, bán trứng và con giống. Săn bắt rắn hổ là trái pháp luật, theo luật Việt Nam và cả quốc tế, nhưng chăn nuôi rắn được coi là hoạt động kinh tế mũi nhọn. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng, theo Báo Gia Lai, trong chuyến thăm trại rắn vào năm 1983, cũng khuyến khích người làng Vĩnh Sơn duy trì và phát triển nghề nuôi rắn để nâng cao đời sống và hỗ trợ cho y tế, nghiên cứu khoa học.

Thợ săn rắn ở miền Tây. Ảnh: Roads and Kingdoms.

Buồn thay, nạn săn bắt rắn hổ mang chúa chui vẫn đầy rẫy ở Việt Nam, dù đây là công việc vừa nguy hiểm, vừa gian khổ, vừa trả lương thấp. Rắn họ bắt được sẽ được tiêu thụ ở các lò ngâm rượu, quán nhậu, cả để lấy nọc làm thuốc, và thậm chí để tuồn cho các trại nuôi nhốt. Nạn săn lậu, rốt cuộc, cũng có gốc rễ từ cái đói nghèo, và ảnh hưởng trực tiếp đến công tác bảo tồn động vật hoang dã ở Việt Nam, vì người ta thường đi săn lậu khi không còn cách nào khác để kiếm cơm.

Nói đi thì cũng phải nói lại, nhân Tết Ất Tỵ, có lẽ đôi lúc ta cũng nên trân trọng rắn hổ mang chúa vì chính nó, thay vì những lợi ích nó đem lại cho con người hay vì tấm màn huyền hoặc của cổ tích. Rũ bỏ đi thần thoại và mê tín, nỗi sợ và miệng lưỡi người đời, rắn hổ mang thật sự là một mẫu vật hoàn hảo của tạo hóa, thuôn dài, luồn lách dưới cây lá, chiếc mang phập phồng. Chỉ mới nghe tiếng cành gãy đâu đây, mà thoắt cái, rắn ta đã lủi đi mất, nhẹ nhàng như làn gió. Rắn hổ mang chúa không thích sự chú ý, nhất là trong mùa sinh sản, vì rắn hổ có tình mẫu tử rất tuyệt vời.

Đa số các mẹ rắn thuộc các loài khác không ở lại lâu quanh trứng sau khi đẻ, nhưng một số ít loài, bao gồm rắn hổ và trăn, sẽ gắng sức bảo vệ và ấp trứng. Rắn hổ mang mẹ còn đưa công tác chăm sóc con lên tầm cao mới bằng việc dùng nhánh cây, đất để đắp tổ thành gò cao. Địa điểm xây tổ được chọn lựa kĩ càng dựa trên những tiêu chí về ánh sáng, nhiệt độ, và độ thông thoáng. Rắn cái sinh ra khoảng 20 đến 40 trứng trong chiếc tổ chống thấm, và canh gác suốt 4 tháng cho đến khi trứng nở. Người ta ít khi nào nghĩ đến bản năng làm mẹ ấm áp mỗi khi nói đến rắn hổ mang, nhưng tôi nghĩ, đã đến lúc ta thay đổi cách nhìn đối với rắn hổ.

Luận công, luận tội hoa sữa, nàng thơ gây tranh cãi của mùa thu Hà Nội

2024-12-22T16:02:58+07:00

Sớm, mở toang cánh cửa sổ đón những tia nắng đầu tiên, tôi nghe mùi hoa đặc trưng quen thuộc thoang thoảng trong không khí se se lạnh. Năm nay, trời vào thu sớm, và chỗ tôi hoa sữa cũng đã bung nở những hương thơm nồng nàn.

Người ta hay nói về hoa sữa như “nàng thơ” của mùa thu Hà Nội, phủ kín các con phố bằng lớp áo trắng tinh khôi và mùi hương ấy trở thành mảnh ký ức đậm đà của những con người thủ đô. Cứ mỗi mùa thu sang người ta lại nhắc về hoa sữa trong hai dòng cảm xúc: một là háo hức mong chờ, mê mẩn cái mùi thơm quyến rũ và hai là “chẳng ngửi được, khó chịu vô cùng.”

Cứ thế hoa sữa cứ hiện diện trong những lời nhắc về mùa thu, đan xen từ đơn thuần cảm mến, hờn trách vì chẳng yêu đến những lời ca tâm tình ngọt dịu về thứ quà mà mùa thu đã ban tặng. Dù có yêu, có ghét thì người ta cũng chẳng thể nào phủ nhận rằng hoa sữa từ rất lâu đã trở thành dấu ấn riêng, là hương thơm gợi nhắc về những điều xưa cũ, dịu dàng và khó phai.

Hoa sữa — nàng thơ của mùa thu Hà Nội. Nguồn ảnh: Báo Tiền Phong.

Có một loài hoa gần gũi như thế

Hoa sữa có tên khoa học là Alstonia scholaris, cùng với một tên gọi khá dân dã là mò cua. Nhưng mọi người vẫn quen dùng cái tên hoa sữa vì loại cây này có nhựa màu trắng giống như sữa, hương thơm lại rất nồng nàn và cái tên hoa sữa cũng rất điệu đà khi nhắc cùng với mùa thu.

Cây hoa sữa là một loài thực vật nhiệt đới thường xanh thuộc chi Hoa sữa, họ Dừa cạn, có tuổi thọ lên đến vài trăm năm. Thân cây to, thẳng đứng có chiều cao từ 10 đến 20m, đôi khi có thể cao đến tận 50m với tán lá xanh tỏa rộng, nên cây thường được trồng ở những tuyến đường, khuôn viên, khu dân cư để tạo bóng râm. Cây hoa sữa thuộc tính nhiệt đới, khá dễ trồng, ưa sáng và có tốc độ sinh trưởng nhanh, phân bố rộng rãi khắp các tỉnh thành trên cả nước và đặc biệt có những nơi hoa sữa phủ khắp thành phố như Nha Trang, Quy Nhơn hay Hà Nội.

Hoa sữa tán rộng, lá xanh thẫm và có mùi hương nồng nàn đặc trưng. Nguồn ảnh: Wikimedia.

Hoa sữa nở theo chùm, với những bông hoa trắng nhỏ li ti có hình dạng như những chiếc phễu. Mỗi bông hoa nhỏ có 5 cánh hoa và 5 lá đài xếp thành 4 vòng xoắn nhau như được kết lại thành một đoá hoa to, phủ một màu trắng trên nền lá xanh thẫm, đẹp mê mẩn. Hình ảnh những tán hoa tinh khôi lặng lẽ đung đưa dưới ánh nắng vàng dịu của một sớm mùa thu luôn là hình ảnh vô cùng lãng mạn, chỉ cần nhìn thấy là tôi đã cảm nhận được mùa thu như ôm lấy mình, hòa quyện trong từng làn hơi giữa thành phố.

Và có lẽ chính mùi hương đặc biệt, không trộn lẫn đó mới chính là thứ khiến nhiều người thấy nhớ nhất. Một hương thơm rất nhẹ nhàng nhưng cũng rất ngào ngạt, có chút gì đó giống mùi hoa dạ lý hương, nhưng cũng rất khác khi toả hương dưới tiết trời mùa thu se lạnh, rất dễ chịu khi hít từng đợt hương thoảng qua nhưng lại rất ngộp khi hương hoa toả ra dày đặc, nhất là khi càng về đêm.

Hoa sữa nở theo chùm dưới sắc trời mùa thu. Nguồn ảnh: Dân Trí.

Những người con Hà Nội và thậm chí cả ai đó trót yêu vùng đất này chắc hẳn sẽ có đôi lần nhớ da diết cảm giác ngồi nhâm nhi ly cà phê sữa, ăn gói cốm xanh rồi thả cảm xúc theo mùi hương hoa sữa mỗi độ cuối năm. Để mỗi lần nghe thấy ca khúc ‘Nhớ mùa thu Hà Nội’ của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn tôi lại thấy lòng bâng khuâng khó tả:

“Hà Nội mùa thu
Cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ
Nằm kề bên nhau, phố xưa nhà cổ, mái ngói thơm nâu
Hà Nội mùa thu, mùa thu Hà Nội
Mùa hoa sữa về thơm từng ngọn gió
Mùa cốm xanh về thơm bàn tay nhỏ…”

Hoa sữa nở hoa trên đất Việt từ bao giờ?

Ngước nhìn những tán cây to, xum xuê cành lá, trắng xoá bông hoa tôi tự hỏi cây hoa sữa đã được người ta trông xuống mảnh đất này từ bao giờ. Câu hỏi ấy được nhà báo Nguyễn Ngọc Tiến lý giải như sau: “Người Pháp trồng cây hoa sữa đầu tiên ở phố Quán Thánh. Người ta thấy cây hoa sữa này thân cao, lá tạo ra bóng mát để che cho người đi đường vào mùa hè gay gắt ở miền Bắc nên những năm tiếp theo, hoa sữa được trồng ở các phố như Nguyễn Du và một vài con phố khác. Và vì thân cây này có nhiều mấu xù xì nên dân gian thường gọi là cây hoa vú trâu. Đầu thế kỷ 20, hoa sữa được trồng rất thưa, cây nọ cách cây kia khoảng 10–15m. Vì thế vào cuối tháng 9, đầu tháng 10, hương hoa nở chỉ thoang thoảng, không gay gắt.”

Từ dạo đó cây hoa sữa cũng lan rễ khắp các phố phường Hà Nội, với con phố Nguyễn Du trở thành “phố hoa sữa” của Hà thành mà nhiều người bảo chỉ có Nguyễn Du mới cho ta thấy hoa sữa đẹp như thế nào. Những năm gần đây, hoa sữa được trồng ở khắp Hà Nội, Nguyễn Du không còn là con phố duy nhất có nhiều loại hoa này nữa. Đi trên phố Thụy Khuê, Quán Thánh, Cửa Bắc hay Đào Tấn cũng dễ dàng bắt gặp mùi hương quen thuộc mỗi độ thu về. Đặc biệt nhiều bạn trẻ rất thích cảm giác dạo quanh Hồ Gươm buổi sớm, cảm nhận một chút heo may tan trong mùi hoa sữa, nhìn những rổ hoa đậm sắc thu tạo nên những khoảnh khắc thật khó phai mờ.

Những hàng cây hoa sữa ở Thành phố Thái Bình. Nguồn ảnh: Sài Gòn Tiếp thị.

Rời Hà Nội, hoa sữa bắt đầu chuyến hành trình xuyên Việt, dù mùi hương “nhạt dần” nhưng vẫn mang đậm mang nét đặc trưng của mùa thu và làm cho những người trót yêu Hà Nội càng nhớ, càng thương. Độ đầu tháng 10, đoạn đường Nguyễn Lương Bằng giao với Trần Văn Trà ở quận 7 (Tp. HCM) đều cảm nhận mùi hương hoa sữa ngọt ngào phả vào trong gió. Hàng hoa sữa khoảng 20 cây, được trồng từ năm 1997. Hoa sữa ở Sài Gòn không phổ biến nhưng nó cũng biết cách làm cho người ta cảm nhận được hương thơm khi rải rác ở khắp thành phố. Như bên đường Hoàng Sa, Trường Sa có vài cây, rồi ở khu công nghiệp Vĩnh Lộc cũng có một cây, trước những khu chung cư, căn hộ cũng thoảng dịu mùi hoa sữa.

Không chỉ mỗi miền lạnh hay những khu đô thị lớn, về miền Tây vào mùa thu tôi cũng bắt gặp mùi hoa sữa, An Giang mùa này chắc hoa cũng đã trổ đều trên những đoạn cành. Có người bạn từng bảo với tôi đi từ ngã ba lộ tẻ ở huyện Châu Thành về đến Ngã tư Đèn 4 Ngọn ở Tp. Long Xuyên (tỉnh An Giang), phải qua 6 “trạm hoa sữa.” Mà đậm đặc nhất, chắc là khu vực gần cầu Hoàng Diệu và đường Nguyễn Trãi. Dù hoa sữa nhìn thì vẫn vậy nhưng tôi vẫn cảm nhận được ở xứ này, hoa sữa chẳng có được dáng vẻ yêu kiều như người ta vẫn miêu tả hoa sữa Hà Nội. Đúng là khi đã trở thành biểu tượng của một vùng đất thì khi rời khỏi vùng đất đó nó trở nên mờ nhạt hơn nhiều.

Luận công, luận tội loài hoa của mùa thu

Hoa sữa cứ an phận làm đúng sứ mệnh với mùa thu, vậy mà cuộc đời của nó cũng được người ta mang ra phán xét nhiều.

Đã có không biết bao nhiêu vụ kiện hoa sữa diễn ra, vì người dân không thể chịu được mùi hoa sữa quá dày đặc. Cứ mỗi mùa hoa sữa về, có ai đó vẫn còn nhớ nhiều chuyện người dân Tam Kỳ đi kiện cây hoa sữa vì khiến cho họ bị dị ứng, hen suyễn, nhức đầu. Và khi đã hết mùa hoa thì trái hoa sữa chín, nở bung những lông tơ bám đầy đường và đồ vật. Hay người dân ở thành phố Trà Vinh, tỉnh Trà Vinh cũng từng kiến nghị, đòi “kiện” hoa sữa vì quy hoạch hoa sữa không hợp lý gây khó chịu và ảnh hưởng đến đời sống.

Từ làn sóng gây tranh cãi về hoa sữa, nhiều tuyến đường trên khắp cả nước cũng đã tiến hành chặt bỏ cây hoa sữa và thay thế bằng nhiều loại cây xanh mới. Đọc vài trang tin luận công-luận tội hoa sữa vì cái mùi không phải ai cũng thấy dễ chịu, tôi mới biết hoa sữa đâu chỉ được nhắc nhiều trên đất của mình, mà còn ở nhiều quốc gia khác nữa.

Tất nhiên với thuộc tính giống cây nhiệt đới, hoa sữa xuất hiện nhiều ở các nước thuộc Đông và Nam Á. Tờ Bangkok Post tại Thái Lan từng đưa một bài viết khuyên rằng nên trồng hoa sữa để khử mùi nếu khu vực xung quanh quá khó chịu. Ở Ấn Độ, nếu như một bộ phận người dân đón nhận hoa sữa bằng nhiều niềm yêu thích, người ta mô tả mùi hương hoa sữa “khiến con người dù bận rộn cũng phải dừng lại để thưởng thức” thì một số đông khác lại cho rằng hoa sữa khiến họ gặp nhiều rắc rối.

Những tuyến đường ngập màu hoa sữa. Nguồn ảnh: ivivu.

Cơ quan chức năng ở Noida (Ấn Độ) cho biết: “Nếu bệnh nhân hen suyễn đứng dưới gốc cây hoa sữa quá lâu, họ có thể gặp một số vấn đề về hô hấp.” Vì thế, họ đã tiến hành thay thế cây hoa sữa bằng cây bằng lăng. Hay tại Đài Loan, hơn 2/3 số lượng hoa sữa tại trường trung học Chihcheng cũng bị chặt hạ vì mùi hương hoa sữa gây ảnh hưởng không tốt đến học sinh của họ.

Đúng là điều gì dù đẹp đến đâu thì cũng sẽ có người thích kẻ chê.

Tìm cách giữ mùi hương thủ đô

Nhưng mà sau tất cả, dù người ta có ghét, có thương, có người giận hờn muốn chặt bỏ hàng hoa sữa thì tôi vẫn biết sâu thẳm trong trái tim những người con yêu thủ đô vẫn quý loài hoa này lắm, quý vì những kỉ niệm với cái tình đậm đà và trân quý. Trong vô thức, ai đó đã, đang và sẽ luôn chờ loài hoa ấy bung nở hương thơm đầu tiên, báo hiệu cho một mùa thu xao xuyến sắp bắt đầu.

Để giữ gìn hình ảnh của loài hoa ấy và cũng khiến cho mọi người cảm thấy dễ chịu hơn, hoa sữa cần được quy hoạch lại mật độ cây, cụ thể chỉ nên trồng cách nhau tối thiểu 50m nhưng thực tế, nhiều địa phương lại trồng quá dày, chỉ 2–3m đã có một cây. Việc chặt hạ hay di chuyển bớt các cây hoa sữa ở nhiều tuyến phố sẽ giúp đảm bảo giữ gìn một nét đẹp của mùa thu mà vẫn đảm bảo được sức khoẻ của người dân và bảo vệ môi trường.

Luận tội lục bình, kẻ xâm lược sông nước Việt bằng vẻ đẹp phù phiếm

2024-10-07T14:00:00+07:00

Trôi khắp bao nhánh sông, những hệ thống rễ, cuốn, lá đan xen tạo thành bao bụi lục bình xanh mướt, nhấp nhô theo dòng nước nhờ phần thân rỗng xốp, điểm xuyết bởi những cánh hoa hồng tim tím xếp nếp, dịu dàng như tà áo dài.

Nhân loại hiện đang sống trong thời kỳ Anthropocene, tạm dịch là Kỷ Nhân Sinh, hiểu đơn giản là một kỷ nguyên địa chất sinh ra từ những tác động của nền văn minh con người lên Trái Đất. Ranh giới giữa những gì “thuộc tự nhiên” và “không tự nhiên” ngày càng mờ nhạt, nên thật khó có thể đo đạc chính xác chúng ta đã tác động đến thế giới xung quanh nhiều như thế nào, hay phân định những tác động ấy tốt xấu như thế nào. Mối quan hệ phức tạp ấy giữa con người và thiên nhiên được thể hiện rõ qua sự tồn tại của một loài thực vật: lục bình.

Tàn phá hệ sinh thái, làm tắc nghẽn giao thông đường thủy, khiến mạng lưới điện bị đình trệ, gây đảo lộn nền nông nghiệp — tội trạng của lục bình khiến nhiều quốc gia trên thế giới xem nó như “kẻ thù số một.” Thế nhưng ở Việt Nam, lục bình cũng là một tài nguyên kinh tế, mang đến kế sinh nhai cho nhiều hộ nghèo ở các vùng sâu vùng xa. Ấy chính là một trong những trắc trở mâu thuẫn mà nhân loại sẽ phải đối mặt khi chung sống với thế giới tự nhiên trong những thập kỷ sắp tới.

Lục bình dại ở huyện Long Mỹ, Tiền Giang. Ảnh: Paul Christiansen.

Tình yêu và chiến tranh

Lục bình từng đóng một vai trò hết sức đặc biệt trong thời kỳ kháng chiến của Việt Nam. Sở hữu hệ thống kênh rạch tự nhiên và nhân tạo dày đặc, Đồng bằng sông Cửu Long là một trận địa chiến lược nơi các lực lượng đối địch xây dựng căn cứ, đôi khi chỉ cách nhau chưa đầy một kilomet. Mìn và chướng ngại vật rải khắp các vùng đất đai giữa hai bên. Bộ đội Việt Minh đã học cách lẩn trốn vào ban đêm, ngụy trang bằng những bụi lục bình trên mặt nước, chỉ để lộ một ống nhỏ để thở. Bằng cách này, họ có thể di chuyển ngay sát các cứ điểm của địch mà không bị phát hiện.

Tuy nhiên, lục bình không chỉ đơn thuần phục vụ mục đích du kích. Trong một chuyến công tác về huyện Long Mỹ, tôi được nghe về các giai thoại truyền miệng về những người lính trẻ ngày ấy. Ngay cả trong những năm tháng chiến tranh đầy khốc liệt, tình yêu vẫn đơm hoa. Họ đã tận dụng những bụi lục bình rậm rạp để che chắn, bí mật gặp gỡ với người thương ở các căn cứ khác. Có lẽ, loài cây bình dị này đã chứng kiến biết bao khoảnh khắc ngọt ngào và lãng mạn của những đôi trai gái thời chiến.

Sức sống vượt biên giới

Trong những năm 1990, thế giới đã phải chi ra gần 3 tỷ đô la Mỹ để tìm cách kiểm soát loài thực vật xâm lấn này, nhưng hầu hết đều thất bại. Chắc hẳn ai cũng đã từng bắt gặp hình ảnh những chiếc lá đan xen và thân cây dày đặc của lục bình ở các dòng sông, hồ, kênh rạch khắp Việt Nam và hơn 50 quốc gia trên năm châu lục. Cùng với bèo cái và bèo tây, lục bình (Eichhornia crassipes) thuộc nhóm thực vật thủy sinh tự do, không bám rễ vào đất như hoa súng mà dành cả vòng đời mình sinh trưởng trên mặt nước.

Lục bình có nguồn gốc từ những khu rừng nhiệt đới Nam Mỹ. Từ thế kỷ 16 đến thế kỷ 20, loài cây này đã theo chân các nhà sinh học, thực vật học và lữ hành gia đến châu Phi, châu Âu và châu Á. Người ta tin rằng lục bình đã được đưa đến Vườn Bách thảo Bogor ở Java vào năm 1894 để làm cảnh cho các hồ nước nhân tạo và từ đó lan rộng ra khắp khu vực. Sau khi thoát khỏi các vườn bách thảo ở Bangkok, lục bình bắt đầu xâm lấn và tạo thành những thảm thực vật dày đặc trên các nhánh sông Mekong. Đến năm 1902, lục bình du nhập vào Hà Nội và nhanh chóng lan rộng sang Trung Quốc và Hồng Kông, người dân tại đây còn tận dụng nó làm nguồn thực phẩm để chăn nuôi lợn. Nhiều giả thuyết phỏng đoán rằng chính vì các hoạt động của con người, lục bình đã tìm đường hòa mình vào các hệ sinh thái nước ngọt như sông, hồ, và ruộng lúa của từng địa phương.

Lục bình phát triển mạnh mẽ nhờ nhiều yếu tố. Nhìn chung, loài cây dẻo dai này có khả năng thích nghi và sinh tồn trong nhiều điều kiện khác nhau, bao gồm cả nhiệt độ và độ pH của nước. Trong điều kiện lý tưởng với nguồn dinh dưỡng dồi dào, nó phát triển rất nhanh, nhưng ngay cả trong môi trường khắc nghiệt, lục bình vẫn có thể tồn tại trên đất ẩm trong nhiều tháng và phục hồi sau khi bị đóng băng. Là loài thực vật nổi tự do phát triển nhanh nhất thế giới, trong điều kiện thuận lợi, một thảm lục bình có thể nhân đôi diện tích chỉ trong vòng một hoặc hai tuần.

Nguồn ảnh: Jots and Jaunts.

Hơn nữa, giống như cỏ dại mọc um tùm trên đất hoang, lục bình cũng phát triển mạnh mẽ trong môi trường nước ô nhiễm. Bùn thải từ nhà máy, rác thải sinh hoạt, và nước chảy từ nông nghiệp chứa hóa chất và phân bón làm thay đổi thành phần dinh dưỡng tự nhiên của sông và hồ, tạo điều kiện cho lục bình “đánh chén” và sinh sôi nảy nở ngoài tầm kiểm soát.

Ở môi trường sống tự nhiên, loài lợn biển, thiên địch lục bình, tiêu thụ và giữ cho lục bình không phát triển quá mức. Tuy nhiên, tạo hóa cũng chẳng kịp trở tay, nên không phải nơi đâu cũng có sẵn dân số lợn biển để phòng ngự. Hiện tại, chưa có loài sinh vật nào khác ở những khu vực mà lục bình du nhập xem lục bình là nguồn thực phẩm chính, cũng chưa có loài côn trùng hay dịch bệnh tự nhiên nào có thể kìm hãm sự phát triển của chúng,

“Kẻ thù số một” của Việt Nam?

“Hai bờ cách nhau có 40 mét nhưng tôi phải đi xuồng máy ít nhất hai, ba tiếng để lội sang bên kia bằng thuyền máy [vì cây lục bình],” chú Nguyễn Hữu Danh, một cư dân Tây Ninh, chia sẻ. Lục bình sinh sôi nảy nở dày đặc khiến chuyện đi lại trên sông nước của người dân vô cùng khó khăn. Việc phải chờ đợi dòng chảy cuốn trôi lục bình, hoặc phải vất vả chặt từng nhánh một để mở đường đã làm tăng đáng kể chi phí vận chuyển và gây ra nhiều trở ngại trong cuộc sống hàng ngày. Cô Võ Thị Hội, một tiểu thương từ Đồng Tháp, cho biết 30 năm nay, “tôi không chở hàng từ Đồng Tháp đến Tây Ninh được vì sông bị lục bình bịt kín. Thiệt hại gây ra không đếm xuể.”

Nguồn ảnh: Môi Trường.

Lục bình trôi nổi trên mặt nước không chỉ gây vướng víu, làm hỏng lưới và dây câu, khiến ngư dân gặp khó khăn trong việc đánh bắt mà còn trở thành nơi ẩn náu lý tưởng cho dịch hại. Bằng cách cản trở dòng chảy, lục bình tạo ra những vũng nước tù đọng, là môi trường sống lý tưởng cho muỗi sinh sôi nảy nở, đồng thời tiêu diệt nhiều loài cá và lưỡng cư vốn là thức ăn của muỗi. Nước tù đọng cũng thường có mùi hôi thối và không thể sử dụng cho sinh hoạt. Thêm vào đó, ở một số quốc gia, lục bình còn gây tắc nghẽn các nhà máy thủy điện.

Ngoài việc gây ra những tác hại trực tiếp đến đời sống con người, lục bình còn phá hủy cân bằng sinh thái.

Ngoài việc gây ra những tác hại trực tiếp đến đời sống con người, lục bình còn phá hủy cân bằng sinh thái. Lục bình cạnh tranh với các loài thực vật bản địa, tiêu thụ hết chất dinh dưỡng và oxy, đồng thời làm giảm lượng ánh sáng chiếu xuống dưới nước, gây ảnh hưởng đến sự sống của các loài thủy sinh khác. Điều này dẫn đến việc nơi sinh sản của các loài thủy sinh bị phá hủy, làm chuỗi thức ăn bị đứt đoạn, gây nên một chuỗi phản ứng dây chuyền với những hậu quả không thể lường trước được.

Tại Việt Nam, vấn nạn lục bình cũng để lại những hậu quả nghiêm trọng và tốn kém. Vào tháng 3/2019, chính quyền Sài Gòn đã công bố kế hoạch chi hơn 28 tỷ đồng (1,2 triệu USD) để thu gom lục bình và các loại rác thải khác trên các kênh rạch của thành phố. Chiếm khoảng 30% tổng lượng rác thải gây tắc nghẽn đường thủy, việc xử lý lục bình chiếm một phần lớn trong tổng số tiền mà thành phố chi cho việc duy trì hệ thống thoát nước và thu gom rác thải.

Nguồn ảnh: Deep in the Delta.

Việc thu gom lục bình thường sử dụng các phương pháp thủ công và ít áp dụng công nghệ, như kéo dây chắn qua các kênh. Dòng thủy triều cuốn theo một hỗn hợp rác thải gồm các thùng xốp, túi nhựa, chai lọ và nhiều loại rác thải khác, bám vào những đám lục bình dày đặc. Các công nhân trên thuyền phải sử dụng sào dài hoặc cần cẩu để thu gom.

Năm 2013, một nhóm các nhà khoa học từ Trường Đại học Công nghiệp TP.HCM đã thiết kế các máy thu hoạch lục bình đặc biệt nhằm nâng cao hiệu quả công việc và giảm bớt gánh nặng cho người lao động. Mô hình được thí điểm lần đầu ở quận Bình Thạnh, sau đó được nhân rộng và áp dụng tại tỉnh Bình Dương. Các máy thu hoạch lục bình này giúp giảm chi phí xuống còn 220.000 đồng (US$10) cho mỗi tấn lục bình, so với 700.000 đồng (US$33) khi thực hiện thủ công. Tuy nhiên, chỉ một tháng sau khi triển khai tại Bình Dương, nhiều đoạn kênh đã bị lục bình bao phủ trở lại.

Nguồn ảnh: Văn Hiến.

Các cơ quan chức năng hy vọng rằng, nếu thành công, công nghệ này sẽ được nhân rộng ra các khu vực khác, đặc biệt là Đồng bằng sông Cửu Long. Tuy chưa có báo cáo chính thức đánh giá hiệu quả chung cuộc, nhưng xét đến việc vào thời điểm bài viết này được thực hiện, một sợi dây dài vẫn được giăng ngang con kênh phía sau Thảo Cầm Viên để thu gom lục bình, chủ yếu vẫn dựa vào sức người. Điều này cho thấy hiệu quả của các máy móc chưa được như kỳ vọng.

Dù vậy, nhu cầu tìm kiếm một giải pháp bền vững và hiệu quả hơn vẫn là một thách thức lớn. Nhiều nhà phát minh và doanh nhân đã và đang không ngừng nghiên cứu và phát triển các công nghệ mới. Các máy móc thu gom lục bình hiện có trên thị trường rất đa dạng, từ các mẫu nhỏ dùng cho hộ gia đình (US$2.000) đến các thiết bị công nghiệp lớn (US$100.000). Về lý thuyết, ai đó có thể bỏ ăn sáng cuối tuần và dành thời gian bên con kênh tắc nghẽn để tiêu diệt lục bình, góp phần cứu lấy hành tinh.

Nhiều quốc gia trên thế giới cũng đối mặt với tình trạng tương tự và đã thử nghiệm nhiều phương pháp khác nhau, từ các giải pháp hóa học đến sinh học. Việc sử dụng hóa chất và thuốc trừ sâu để tiêu diệt lục bình có thể gây ra nhiều tác động tiêu cực đến môi trường, bao gồm ô nhiễm nguồn nước, ảnh hưởng đến hệ sinh thái thủy sinh và sức khỏe con người. Một số nghiên cứu cho thấy, việc sử dụng các loài côn trùng ăn lá lục bình có thể là một giải pháp sinh học hiệu quả. Tuy nhiên, phương pháp này vẫn còn nhiều hạn chế và cần được nghiên cứu kỹ hơn về tác động sinh thái và khả năng kiểm soát dịch hại.

Sáng kiến hay tối kiến

Em ngồi đan kết sợi đêm.
Lục bình bầu bạn dỗ niềm tâm tư…
Người đi tức tưởi nửa chừng
Để em gánh hết chất chồng gian nan…
Nghiến răng ghìm sóng giữa làn.
Đò em chao lắc, tay đan khỏa niềm
— Đàm Chu Văn.

Nguồn ảnh: Life at Home.

Trong những năm gần đây, người Việt đã bắt đầu sử dụng lục bình để tạo ra nhiều sản phẩm đa dạng phục vụ cho nhu cầu trong nước và xuất khẩu.

Từ năm 2011, Hợp tác xã Dệt Phú Lâm tại Đồng Nai đã tận dụng lục bình và các nguồn nguyên liệu địa phương để tạo ra những sản phẩm thủ công tinh xảo như giỏ, khay, bàn, ghế và thùng chứa, xuất khẩu đi nhiều nước trên thế giới, trong đó có châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc và Mỹ, với giá bán trung bình từ US$20 đến 30 mỗi sản phẩm. Người thợ có thể kiếm được vài triệu đồng mỗi tháng, một khoản thu nhập tương đối khá so với mức trung bình trong khu vực, giúp các gia đình có điều kiện cho con cái đến trường.

Nguồn ảnh: Viet Craft.

Song song đó, nông dân Hậu Giang cũng tìm thấy cơ hội tăng thu nhập bằng việc tận dụng thời gian rảnh để đan lát các sản phẩm từ lục bình, mang về thu nhập trung bình 50.000 đồng mỗi ngày. Lục bình khô có thể bán với giá 16.000 đồng/kilogram, có giá cả ổn định hơn so với một số loại cây trồng truyền thống khác. Điều này đã khiến hàng trăm hộ gia đình bắt đầu trồng và chăm sóc cây lục bình, không xem đây là một loài cỏ dại nữa mà là một nguồn thu nhập tiềm năng.

Ngay từ năm 1996, hãng đồ gia dụng Thụy Điển IKEA đã tiên phong trong việc sử dụng lục bình, chủ yếu nguồn gốc từ Đồng bằng sông Cửu Long, để tạo ra những sản phẩm gia dụng độc đáo như giá để khăn ăn. Thói quen này đã lan rộng ra miền Bắc, chẳng hạn như người dân Ninh Bình sử dụng lục bình để làm đồ thủ công và làm nhiên liệu sinh học để trồng nấm từ năm 2005.

Ảnh: Paul Christiansen.

Trịnh Thi Long, điều phối viên chương trình về dự án nước tại WWF Việt Nam, cho biết tổ chức ủng hộ việc sử dụng lục bình để làm các sản phẩm thủ công vì điều này giúp loại bỏ cây khỏi các khu vực bị xâm lấn. Ngoài ra, việc sử dụng lục bình cũng được ưu tiên hơn so với các loài thực vật bản địa nhưng phát triển chậm.

Tuy nhiên, lợi ích về kinh tế của sản phẩm từ lục bình lại dẫn đến một hệ quả bất ngờ. Chất lượng của các loại lục bình mọc hoang rất khác nhau, do đó nhiều hộ dân đã tự canh tác, chăm sóc lục bình. Các hộ dân không sống gần hồ hay kênh rạch còn tìm đến các khu đất công để trồng lục bình. Người ta thường bỏ qua lục bình hoang dại, nên không giúp giải quyết vấn đề mà chỉ làm tăng thêm tình trạng xâm lấn.

Quá trình sản xuất túi, giỏ, thảm trải bàn và thùng chứa thương mại thường cần đến hóa chất và lớp sơn không phân hủy sinh học. Khi bị vứt bỏ, các phế phẩm ấy sẽ tồn tại lâu trong bãi rác và cuối cùng còn tạo ra nhiều chất thải gây hại cho hành tinh hơn so với việc để lục bình phân hủy tự nhiên.

Ở Việt Nam, lục bình cũng là một tài nguyên kinh tế, mang đến kế sinh nhai cho nhiều hộ nghèo ở các vùng sâu vùng xa. Ấy chính là một trong những trắc trở mâu thuẫn mà nhân loại sẽ phải đối mặt khi chung sống với thế giới tự nhiên trong những thập kỷ sắp tới.

Ngoài việc sản xuất các mặt hàng gia dụng, nhiều trang trại còn cho lục bình ăn cho rùa và sử dụng chúng để nuôi giun, làm thức ăn cho cá, gà, vịt, heo và các loại gia súc khác. Một nhóm sinh viên Ấn Độ đã phát triển phương pháp chế biến lục bình thành băng vệ sinh, đĩa dùng một lần, chậu ươm phân hủy sinh học có thể trồng cây, khay trứng và trái cây, mô hình hoạt hình, đồ chơi, bảng hồ sơ, bảng đa năng và vải canvas đặc biệt để vẽ tranh. Lục bình cũng có thể được sử dụng làm dây thừng, vỏ xì gà, và khi kết hợp với bụi than, có thể chế tạo thành viên nén. Dù có thể gây dị ứng, nhưng nhiều người vẫn xem mầm lục bình là một nguồn thực phẩm giàu chất dinh dưỡng.

Ngoài việc sử dụng lục bình trong sản xuất, một ứng dụng tiềm năng khác của loài cây này là cải thiện chất lượng nguồn nước. Nếu được quản lý chặt chẽ, lục bình có thể trở thành một công cụ hữu hiệu để làm sạch nguồn nước, đồng thời đóng vai trò như một “cảm biến sinh học” cảnh báo ô nhiễm kim loại nặng. Tại Indonesia, Trung Quốc và nhiều nơi ở châu Phi, người dân đã áp dụng thành công phương pháp này.

Nguồn ảnh: Dân Trí.

Các chuyên gia cảnh báo rằng nếu không được quản lý chặt chẽ, việc sử dụng lục bình để làm sạch nước có thể dẫn đến những hậu quả không mong muốn, như sự phát tán không kiểm soát của loài cây này. Một số nghiên cứu chỉ ra rằng việc trồng lục bình quy mô lớn để phục vụ mục đích thương mại có thể gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường. Điều này có thể dẫn đến nhiều hệ lụy nghiêm trọng như phá hủy hệ sinh thái, tạo điều kiện cho các mầm bệnh phát triển, làm suy giảm chất lượng nguồn nước và gây cản trở giao thông. Tuy tận dụng nguồn lục bình tự nhiên là một ý tưởng hay, việc trồng trọt lục bình theo quy mô lớn sẽ kéo theo nhiều nguy cơ đáng quan ngại. Tất nhiên, trước bao hoàn cảnh kinh tế khó khăn, khó có thể trách những ai chỉ biết nương vào lục bình để tìm con đường thoát nghèo.

Mối quan hệ bất cần và tự mãn của chúng ta với thiên nhiên đã dẫn đến sự lan tràn của lục bình, và một cách mỉa mai, chính thái độ ấy cũng xuất hiện khi chúng ta tin rằng có thể tận dụng loài cây này để khắc phục ô nhiễm mà mình đã gây ra. Dù là bọ cánh cam châu Á ở Mỹ hay cóc mía ở Úc, việc đưa thêm sinh vật mới vào hệ sinh thái chỉ càng làm rối loạn cân bằng vốn có. Thế nhưng, kinh nghiệm trong quá khứ vẫn luôn nhường chỗ cho lòng kiêu ngạo.

Vậy, lục bình đại diện cho điều gì? Có lẽ nó chính là biểu tượng điển hình cho thất bại của con người trong công cuộc chung sống có trách nhiệm với thiên nhiên. Thế nhưng, một lần, khi ngồi bên dòng sông Sài Gòn lúc hoàng hôn, tôi thấy một cụm lục bình trôi qua bên cạnh những chiếc sà lan nặng trĩu cát Mekong, nguyên liệu sắp trở thành nền móng cho một quán trà sữa hay cửa hàng điện thoại; những chiếc du thuyền chở khách ăn uống sung túc; và những con tàu chất đầy thời trang nhanh (fast fashion) trên đường ra các cảng xa xôi. Trong khung cảnh đô thị nhộn nhịp, lục bình trở thành một dấu chấm nhỏ, lặng lẽ phản ánh sự đối lập giữa thiên nhiên và sự phát triển công nghiệp. Ánh nắng chiếu qua khung sắt của một tòa nhà cao tầng đang xây dở, rọi xuống bông hoa màu hồng nhạt trên mảng lục bình trôi lặng lẽ. Dù không thể ngửi thấy, tôi biết hương thơm nhẹ nhàng của nó chắc chắn sẽ đánh thức những cảm nhận nguyên sơ nhất trong mình.

Nguồn ảnh: Mississippi State University.

Ăn thử 10 loại trái cây dân dã để thấy thiên nhiên Việt Nam giàu đẹp thế nào

2024-06-14T16:00:00+07:00

Trong tiếng Việt, hậu tố “cỏ” thường được dùng để chỉ các sự vật, hiện tượng mang tính địa phương, hơi xuề xòa, không thương hiệu và có phần chân chất. Như cái tên “chó cỏ” là cụm từ thân thương các sen hay dùng để gọi các bé chó ta, thường ra đời trong bối cảnh không rõ giống nòi với ba mẹ là các giống chó bản địa Việt Nam. Ngoài ra, “gym cỏ” hay “net cỏ” được dùng đặc tả các phòng tập hay tiệm net không tên ngay trong khu phố nhà mình. Men theo lối mòn suy nghĩ này, tôi trộm nghĩ rằng “trái cỏ” sẽ là cái tên rất thích hợp để gọi tập hợp cây trái bản địa ít được nhiều người biết đến.

Ngành nông nghiệp sản xuất và đóng gói trái cây tươi ngày nay là một trong những ngách kinh tế giàu mạnh nhất, đem lại nguồn lợi đáng kể cho GDP của nhiều quốc gia trên thế giới. Chắc hẳn ai trong chúng ta cũng từng nghe giai thoại về cách người Nhật cho ra đời nho Mẫu Đơn hay dưa lê Yubari, hai trong số những sản vật tiêu biểu của nông nghiệp nước bạn, được sinh ra và lớn lên với hệ thống tưới tiêu bài bản và tiếng nhạc giao hưởng du dương trong nhà kính. Malaysia và Thái Lan đã gầy dựng được danh tiếng lẫy lừng là hai quốc gia xuất khẩu sầu riêng hàng đầu, trong khi vải thiều và thanh long Việt cũng nhận được nhiều phản hồi tốt trên thị trường ngoài nước.

Trái cỏ đại diện cho những loài cây trái hoang dã, bình dị đã và đang có mặt khắp sân nhà, vạt rừng hoang Việt Nam, ngày ngày ra trái chỉ với mục đích duy trì nòi giống mà không phải bận tâm đến khẩu vị phàm ăn của loài người.

Qua hàng thế kỷ, nhờ các bước tiến vượt trội trong di truyền học và kỹ thuật nhân giống chọn lọc, ta đã cho ra đời loạt giống cây ăn trái ngọt hơn, lớn hơn, mẫu mã đẹp hơn, sai trái hơn, và quan trọng hơn hết là lâu hư hơn, cho nên thật khó tin khi nghĩ rằng những giống xoài, táo, dưa cao sản kia cũng có ngày từng là trái cỏ — cây trái hoang dã, bình dị đã và đang có mặt khắp sân nhà, vạt rừng hoang, ngày ngày ra trái chỉ với mục đích duy trì nòi giống mà không phải bận tâm đến khẩu vị phàm ăn của loài người.

Trong lịch sử hội họa thế giới, giới thực vật học từng phát sốt lên vì một bức tranh tĩnh vật vẽ vào thế kỉ 17 của tác giả người Ý Giovanni Stanchi. Vô tình thay, trong loạt trái cây được ông minh họa, hình vẽ trái dưa hấu cho các nhà khoa học lát cắt trực quan hiếm hoi về một giai thoại trong lịch sử “tiến hóa” của loài dưa đỏ. Giovanni vẽ quả dưa cắt đôi, nhưng thay vì màu đỏ tươi đều đẹp thường thấy hiện nay, thì thịt dưa trắng hếu, chỉ được vài vết xoáy tròn ly tâm màu đỏ hồng, khá nhạt. Khoa học ước tính dưa hấu bắt nguồn từ châu Phi, có mặt rất sớm từ thời Ai Cập cổ đại. Dù vị ngọt thanh đã có từ sớm, màu đỏ đậm bắt mắt của dưa hấu ngày nay thật ra là kết quả của quá trình lai giống không ngừng nghỉ của các nhà nông học, cho nếu các pharaoh ngày xưa có ăn dưa, thì trên đĩa của họ khả năng cao sẽ là những lát dưa trắng như tranh Giovanni Stanchi, thay vì giống dưa đỏ ối các bà nội trợ ngày nay mua trong siêu thị.

Giovanni Stanchi, ‘Tranh tĩnh vật với dưa hấu, đào, lê, và các loại trái cây khác,’ sơn dầu, 98 x 133.5 cm. Ảnh: Wikipedia.

Khí hậu nhiệt đới và môi trường sống đa dạng từ Bắc chí Nam đã ban cho Việt Nam kho tàng cây trái phong phú. Trong số đó, nhiều loại đã được lai giống, phát triển thành công thành hoa màu chủ lực để phát triển kinh tế, như xoài, sầu riêng; nhưng cũng còn hằng hà sa số các loại cây ra trái khác vẫn hiện hữu ngoài bàn tay công nghệ sinh học, sống phây phây một cách dung dị bên đường làng, sân đình. Tôi đã phải lòng trái cây Việt ngay từ khi vừa mọc đủ răng sữa để cắn vỏ trái. Mỗi loại quả mới như người bạn mới quen, mang theo kỉ niệm ngọt ngào, chua chua, chát chát, giòn, xốp tùy theo hương vị. Mỗi gương mặt trong 10 loại trái cỏ được giới thiệu dưới đây đều là những thức quà có phần giản dị của mẹ thiên nhiên Việt Nam, ít khi có cơ hội được bước chân vào siêu thị hay cửa hàng trái cây đắt tiền, chỉ quanh quẩn bên nia tre hay thùng xốp trên sàn chợ hay góc lề đường nào đó ở Sài Gòn.

1. Lêkima | Pouteria lucuma

Quê quán: Dãy Andes, Nam Mỹ
Phân bố ở Việt Nam: Đồng bằng sông Cửu Long, duyên hải Nam Trung Bộ.

Ảnh: Ascension Kitchen.

Chắc hẳn không loại quả nào trong danh sách này có độ nhận diện bằng lêkima, thứ trái gắn liền với quê hương của chị Võ Thị Sáu qua thơ Phùng Quán, và ca khúc được ra đời dựa trên áng thơ của ông. “Mùa hoa lêkima nở, ở quê ta miền Đất Đỏ” là giai điệu quen thuộc đã đi vào tiềm thức của hàng thế hệ người Việt. Lêkima cũng thường được biết đến với tên cúng cơm “quả trứng gà” vì thịt quả lúc chín vàng hương, ăn mềm mềm, bột bột y như lòng đỏ trứng chín.

Đọc bài Saigoneer viết riêng cho lêkima tại đây.

2. Trứng cá | Muntingia calabura

Quê quán: Từ Nam Mexico đến bờ Tây Nam Mỹ
Phân bố ở Việt Nam: Toàn quốc

Ảnh: Người dùng Flickr Forest and Kim.

Tôi lớn lên dưới tán cây trứng cá… hàng xóm, cánh lá sum suê, sâu róm dồi dào. Trứng cá có lẽ được đặt tên theo chùm trái bé xíu, vừa mẩy vừa đỏ hỏn như ngón tay em bé. Chỉ cần cắn nhẹ, phần thịt quả nhiều nước và hạt mang đến cảm giác thú vị ngay trên đầu lưỡi, tưởng tượng như đang ăn trứng cá hồi hay trân châu thủy tinh trong trà sữa. Đến mùa, quả trứng cá non từ trắng đậm màu dần sang hồng, rồi đỏ như trái châu phủ đầy cành trứng cá với hàng lá song song. Thuở nhỏ, khi trứng cá sai quả, mỗi ngày mở mắt dậy là một ngày vui, vì chỉ cần bước chân ra sân, chúng tôi sẽ bắt gặp ngay thảm trứng cá chín rụng đỏ nền gạch tàu nâu sồng, chỉ chờ bàn tay người nhanh nhảu đến nhặt bỏ miệng.

3. Xay | Dialium cochinchinense

Quê quán: Đảo Borneo và Đông Nam Á lục địa

Ảnh: Peckish Me.

Trái xay có rất nhiều biến thể tên gọi, như say hay xoay, nhưng lớp vỏ nhung bên ngoài vẫn là đặc điểm nhận dạng phổ biến nhất. Chùm quả chuyển từ màu xanh sang đen nhánh khi chín, bên ngoài vỏ là lớp lông ngắn như rêu, óng ánh nâu trong nắng. Khi ăn xay, ta phải nhẹ nhàng bóc lớp vỏ ngoài sao cho không làm dập phần thịt bên trong cũng êm như nhung, nhưng thường có màu cam nhạt và được bao phủ bởi lớp bột chua chua ngọt ngọt như bột nước cam Tang. Mút cho hết bột chua, nhai lớp màng quanh hạt, nhả ra, rồi với tay lấy một trái to khác, rồi trái nữa, trái nữa — cứ thế, chỉ trong chớp mắt là một ụ vỏ xay đầy vun đã hiện ra trên bàn. Xay là một ví dụ điển hình của trái cỏ, vì rất ít vùng miền trên khắp đất nước thật sự có vườn trồng xay. Mùa xay đến, người ta lũ lượt băng rừng tìm đến những cây xay cổ thụ và quay ra với hàng chùm xay đen bóng trong gùi.

4. Bình bát | Annona glabra

Quê quán: Florda, Mỹ, Trung Mỹ đến Nam Mỹ
Phân bố ở Việt Nam: Đồng bằng sông Cửu Long

Ảnh: Long Châu.

Bình bát thuộc cùng chi với mãng cầu xiêm và na, nhưng tiếc thay, nếu hai người anh em kia có vị trí rất quan trọng trong văn hóa Việt, có mặt ở mỗi quầy sinh tố hay trên mâm quả chưng ngày Tết, thì vai trò của bình bát có phần khiêm tốn ơn, chỉ được biết đến trong văn hóa ẩm thực miền Tây Nam Bộ. Tôi vẫn nhớ như in những chuyến xuồng máy băng băng trên kênh vào nhà nội ở Kiên Giang, hai bên bờ rợp màu bình bát vàng hươm như những ngôi sao trên bầu trời xanh thẫm. Cũng giống như mãng cầu, thịt bình bát cũng bao gồm nhiều tép nhỏ bọc ngoài hạt cứng màu đen; khi chín, phần thịt chuyển màu vàng rơm và tỏa mùi thơm sực nức. Người miền Tây thường bóc vỏ, rồi dầm thớ bình bát với đường hoặc sữa đặc, sau đó rắc đá nhuyễn lên — thế là một món tráng miệng giải khát bình dân mùa nóng ra đời.

5. Trâm | Syzygium cumini

Quê quán: Tiểu lục địa Ấn Độ và Đông Nam Á

Ảnh: Báo Long An.

Khi tôi đem rổ trâm vào văn phòng Saigoneer, ai nấy cũng đều thắc mắc sao “nho lại là trái hiếm.” Thoạt nhìn, trái trâm nhìn cũng hao hao nho chín, nhưng chỉ cần cắn vào thôi sẽ thấy trâm “lợi hại” đến mức nào: thay vì thịt nho mọng nước là chiếc hột vừa chát vừa to gần bằng cả trái. Vị trâm cũng không quá dễ ăn, chua nhẹ, ngọt vừa, chỉ có chát là chứa chan, nên trâm sống thường chỉ được mấy đứa nhỏ ưa nhất, tuy nhiên chỉ cần xóc với ít muối ớt chay xè, vị chua chát của trâm trở nên bắt miệng hơn cả. Đi loanh quanh các khu chợ ở miền Tây, cả trên cạn lẫn trên kênh, ta sẽ dễ dàng bắt gặp các cô bán hàng ngồi cạnh khay to bằng nắp nồi, lót lá chuối bảo vệ cho đống trâm chín tím đen được trộn muối ớt vừa phải, vừa mút vừa hít hà. Nghĩ tới đó thôi là đã chảy nước miếng.

6. Ô môi | Cassia grandis L.f.

Quê quán: Nam Mexico, Trung Mỹ, Bắc Nam Mỹ
Phân bố ở Việt Nam: Nam Bộ

Ảnh: Lâm Long Hồ / Người Lao Động.

Nếu không có hoa mai, những gia đình sống gần cây ô môi có thể ngóng chờ dấu hiệu xuân về qua tán hoa hồng tươi của ô môi. Không rực rỡ như phượng, cũng không chói chang như muồng hoàng yến, sắc hồng ô môi là vẻ đẹp nhẹ nhàng hơn. Khi hoa tới, những trái ô môi khổng lồ cũng sẽ ra mắt không lâu sau đó. Đầu tiên, hoa ô môi kết trái thành quả xanh như đậu que to kềnh, khi chín sẽ từ từ chuyển màu đen như vỏ cây, rồi rụng xuống đất. Khi bé, chúng tôi ăn ô môi bằng cách dễ nhất: nhặt trái trên sàn. Giữa que ô môi khô đét là từng khoang đều nhau như me, nhưng dẹp và chứa đầy chất nhựa ngòn ngọt, cay cay, hậu vị hơi đắng. Ô môi thật ra chẳng ngon lành gì cho lắm, nhưng trong tâm trí của con nít Việt, ô môi không mất tiền mua, lại có thể dùng làm kiếm đạo cụ Siêu Nhân Gao — còn gì ngon bổ rẻ bằng?

7. Tầm bóp | Physalis peruviana

Quê quán: Chile và Peru
Phân bố ở Việt Nam: Tây Nguyên

Khó ai có thể cưỡng lại sức hút của tầm bóp. Thoạt trông, người ta có thể nhìn tầm bóp thành nụ hoa héo, nhưng sau khi lần mò bóc lớp vỏ tiêu điều ấy ra, ta sẽ gặp quả ngọt: trái tầm bóp vàng tươi trên tay, bóng mượt như một viên ngọc quý. Bao nhiêu năm nay, tầm bóp đã và đang mọc dại khắp các nẻo đường quê Việt Nam, nhưng mãi đến 2021 thì mạng xã hội mới bắt đầu để ý đến thứ quả lạ lùng này, tôn nó lên thành siêu trái cây được săn lùng bởi hội eat clean. Tầm bóp cùng họ với cà chua, cà tím và cả ớt nữa, cho nên khi ăn vào, ta không khỏi nghĩ đến vị cà chua bi.

8. Nhót | Elaeagnus latifolia

Quê quán: Tiểu lục địa Ấn Độ và Đông Nam Á
Phân bố ở Việt Nam: Bắc Bộ

Ảnh: Người Lao Động.

Mỗi năm tầm tháng 3, tháng 4, một hiện tượng thành thị trở lại với đường phố Hà Nội: các cô bán hàng rong đẩy xe đạp đỏ au sắc nhót chín, như bài thơ ‘Lửa đèn’ của Phạm Tiến Duật: “Trái nhót như ngọn đèn tín hiệu / trỏ lối sang mùa hè.” Thứ quả bầu dục, mọng nước là biểu tượng cho quá trình đổi đời thành công của trái cây miền quê để trở thành loại hoa màu kinh tế giúp nông dân miền Bắc kiếm thêm thu nhập, nhờ vào khẩu vị thèm chua của dân Hà Thành. Nhót xanh cũng là món khoái khẩu của con nít, vì chấm muối rất ngon; còn vị chua của nhót non cũng là gia vị phù hợp cho món "canh đại dương" dầm nhót.

9. Chùm ruột | Phyllanthus acidus

Quê quán: Madagascar và Tiểu lục địa Ấn Độ
Phân bố ở Việt Nam: Cả nước

Ảnh: Wikimedia.

Trong lòng tôi dấy lên một niềm vui kì lạ mỗi khi ngước đầu lên tán chùm ruột và thấy hàng chùm trái chín lủng lẳng. Xoài hay táo thường đậu quả đơn, nhưng chùm ruột sẽ xuất hiện theo cụm đầy nhóc cành, tạo thành chiếc khăn quấn vàng xuộm cả góc trời mỗi khi trái chín. Tuy vậy, ngay cả khi chín, chùm ruột vẫn khá chua để có thể ăn sống liên tục, nhưng trái chùm ruột lại có độ giòn rất hợp để làm mứt và ngâm chua.

10. Thị | Diospyros decandra

Quê quán: Đông Dương và Nam Trung Quốc

Ảnh: Lao Động.

Thị là thứ quả của nhiều cái nhất: mùi hương khó quên của thị là thơm nhất trong kho tàng trái cây Việt, nhưng thị cũng thuộc vào hàng những loại trái khó ăn nhất. Dẫu việc ăn nhầm ít thịt thị không gây nguy hiểm tức thời cho người ăn, nhưng hàm lượng tannin rất cao trong quả sẽ gây chát lưỡi và thậm chí tắc ruột nếu ăn nhiều. Với lý do này, dường như thị đã được số phận an bài với kiếp làm trái cỏ trường kì — tồn tại chỉ để tỏa hương cho đời, nhưng không nuôi sống thiên nhiên.

Đọc bài Saigoneer viết riêng cho thị tại đây.

Sấu gọi hè, chứa chan hương vị Hà Nội đầy thương nhớ

2024-06-13T10:00:00+07:00

Anh đồng nghiệp cũ gọi tôi với vẻ hối thúc về cái kèo ra Hà Nội chơi mãi còn dang dở: “Hay mày định sấu rụng hết mới ra?”

“Có sấu rồi hả anh…” Nhanh quá, ngày qua tháng lại mà tôi bỏ lỡ thủ đô yêu dấu cũng gần một năm. Nhớ hôm nào còn mắt nhắm mắt mở là trời đã oi ả, đi qua những mảng tường vàng in bóng cây, lả lướt dưới những tán lá xanh che kín đầu, hay ngồi thẫn thờ ở một góc cà phê nhìn ra phố phường dần chìm trong mùa hạ đầy mơ mộng. Nó đến có khi từ tốn ngỡ không thấy, lúc lại vội, hệt hàng sấu dọc đường Phan Đình Phùng, Trần Phú… sum suê trái lúc nào chẳng hay.

Những người con Hà Nội hay bất kể ai ghé chơi thủ đô dịp này ắt sẽ vấn vương thứ quả dân dã mà đặc biệt. Mùa hạ hàng năm cũng là mùa sấu, từng chùm sấu mơn mởn cùng lũ ve sầu cất tiếng râm ran. Và rồi, thứ quả xanh lại khiến bao tâm hồn mê mẩn. Nó cứ thế mà hiện diện ở mọi nơi, từ trong bữa cơm gia đình, món nước vỉa hè đến ký ức về một thời rạo rực khắp các hàng vặt. Sấu chẳng còn đơn thuần là một loại trái cây nữa, mà đã trở thành một nét đẹp văn hóa, một dấu ấn rất riêng của vùng đất Kinh Kỳ.

Sấu hiện diện ở mọi nơi, từ trong bữa cơm gia đình, món nước vỉa hè đến ký ức về một thời rạo rực khắp các hàng vặt. Nguồn ảnh: VnExpress.

Tuy “sấu” mà xinh

Tôi từng nghe kể và tin đăm đắm về một cách giải thích cho cái tên đặc biệt của sấu: vị của sấu rất chua nên khi ăn vào mặt mày nhăn nhó trông rất “xấu.” Về sau tôi mới biết, theo từ điển Hán Nôm, sấu (瘦) có nghĩa là “gầy gò.” Biểu cảm tự nhiên của người ăn trước vị chua là hóp mặt lại, khiến khuôn mặt có vẻ gầy gò khắc khổ nên dân gian gọi là “sấu.” Hóa ra bấy nay quả sấu chịu điều tiếng, chỉ “sấu” thôi chứ không đến mức “xấu.”

Sấu gọi theo khoa học là Dracontomelon duperreanum cùng các danh xưng khác như sấu tía hay long cóc, thuộc nhóm quả hạch dạng hình cầu nhỏ đường kính khoảng 2cm, mọc thành chùm và chứa một hạt với phần thịt màu trắng cứng giòn. Khi còn xanh, sấu có vị chua mát đặc trưng, lúc chín thì vỏ chuyển sang màu vàng sẫm và tỏa mùi thơm nhẹ. Sấu thuộc loại gỗ lớn, tán lá rộng và thường xanh với tuổi thọ tương đối lâu lên đến hơn 1.000 năm. Vốn sinh trưởng tốt trên các loại đất phù sa, đồi núi mát ẩm và có nhiệt độ bình quân 20–25°C, sấu phân bố rộng rãi khắp các tỉnh miền Bắc và vùng cao nguyên Trung bộ Việt Nam.

Khi còn xanh, sấu có vị chua mát đặc trưng, lúc chín thì vỏ chuyển sang màu vàng sẫm và tỏa mùi thơm nhẹ. Nguồn ảnh: University of Southern California.

Bên trong lớp vỏ sần sùi, sấu chứa rất nhiều thành phần dinh dưỡng có lợi cho sức khỏe. Theo Đông y, sấu được sử dụng như một bài thuốc quý giúp giải nhiệt và trị ho, đau họng, v.v. Dường như, nó chẳng kiêng nể bất cứ bệnh lý gì: vị chua kích thích tiêu hóa, giảm chứng buồn nôn; axit làm sạch đường ruột, cản trở quá trình hấp thụ đường, thanh lọc cơ thể.

Công dụng bất ngờ đi kèm hương vị đặc trưng, sấu còn trở thành nguyên liệu làm nên vô vàn món ăn độc đáo. Thưởng thức rồi thì như vừa đi qua một mối tình đầu ngây dại, là cảm giác đặc biệt đến khó tả, là nhớ nhung những thơm thảo ấy và cả sự mong đợi, về một mùa sấu nữa lại cùng hạ về.

Ai đã trồng sấu hai bên phố?

Dạo qua Lê Phụng Hiểu, Lê Thánh Tôn khu vực nội đô cũ hay nhiều tuyến phố mới phía Tây như Dương Đình Nghệ, Phạm Văn Bạch… có những hàng sấu thẳng tắp lá xanh mơn mởn tỏa bóng một vùng.

Cùng với cổ thụ in dấu thời gian, chúng đã bắt đầu điểm xuyết một mùa hoa mới dìu dịu. Nhỏ li ti như những chiếc chuông màu trắng sữa kết thành chùm, hoa sấu mộc mạc góp vào tháng năm thứ hương thơm nhẹ nhàng, trong trẻo mà khoan khoái. Và lắm mong manh! Hễ có cơn gió thoảng qua trên khoảng không chẳng hề xôn xao, cũng bị lay động mà rơi rụng xuống lề đường đông đúc, vấn vương bờ vai, vạt áo bao người.

“Mấy hôm trước còn hoa
Mới thơm đây ngào ngạt,
Thoáng như một nghi ngờ.
Trái đã liền có thật.”

Nhưng sẽ nhanh thôi như lời thơ Xuân Diệu, những chùm sấu non đã sai trĩu quả, be bé giống mấy hòn bi ve màu lục thẫm. Vài ba hôm nữa, sẽ có “sấu thủ” hái quả và đâu đó dọc đường, những người bán sấu non xuất hiện rải rác cùng với những gánh hàng rong thân quen được gói ghém thêm thứ quả xanh đầu mùa.

Một tín hiệu khác của mùa hè Hà Nội là sự có mặt của các gảnh bán sấu dạo dọc đường. Nguồn ảnh: Pixabay.

Ngược dòng lịch sử, từ dưới triều Nguyễn, cây sấu đã phổ biến theo sách Đại Nam nhất thống chí. Lúc bấy giờ, người dân huyện Bất Bạt (nay thuộc Ba Vì) và huyện Mỹ Lương (nay là Chương Mỹ, Hà Nội) trồng sấu và trám đen vì chúng có giá trị, sấu thì bán quả còn trám mang ép dầu.

Những năm 1883, công sứ Pháp Bonnal chủ trương quy hoạch lại vùng chiếm đóng là Hoàn Kiếm cùng một phần Ba Đình ngày nay và đề ra các tiêu chí chọn cây trồng: thân phải thẳng, có rễ cọc để tránh gió bão quật đổ và không xuyên vào móng nhà, tán lớn tạo bóng râm, không tiết ra nhựa độc hay hoa có mùi khó chịu. Tất thảy, sấu đều có thể đáp ứng.

Phố Phan Đình Phùng đường xem là phố đẹp nhất với 3 hàng sấu. Nguồn ảnh: VnExpress.

Thập niên đầu của thế kỷ XX, các khu phố từ phía nam hồ Gươm đến phía tây cũng được trồng sấu. Số liệu của Công ty Công viên cây xanh cho thấy, thời bao cấp sấu chiếm khoảng 1/3 tổng số cây xanh của 4 quận Hai Bà Trưng, Đống Đa, Ba Đình và Hoàn Kiếm. Một thống kê khác vào năm 2017, toàn tuyến phố Hai Bà Trưng có 334 cá thể cây xanh, nhưng sấu đã áp đảo với 86 cây.

Thức quà giữ “hồn” thủ đô

Không biết người Việt ăn sấu từ bao giờ nhưng theo nhiều ghi chép, từ đầu Công nguyên, dân gian đã tẩm mật với quả tươi, phơi khô sau đó ngâm với đường làm ô mai. Khi có cỗ thì nấu với thịt gà, thịt vịt hay ướp muối để làm tương. Dần dà, sấu len lỏi từ thế hệ này qua thế hệ khác, từ bao tử của những tín đồ sành ăn đến mảnh ký ức đẹp đẽ về một thời đơn thuần.

Bát canh sấu dầm đơn giản nhưng không thể thiếu trong những bữa cơm ngày hè. Nguồn ảnh: VnExpress.

Năm xưa, ngày hoa sấu rụng là tín hiệu của lũ trẻ về cuộc vui chơi dài dăng dẳng không bài vở với đủ trò đùa nghịch. Chúng thích thú nhặt nhạnh từng chiếc đài đem xâu thành sợi làm trang sức cho những “cô dâu, chú rể” tuổi còn sừng. Thêm dăm ba bữa nữa, lại hẹn nhau trèo hái sấu non chấm muối, có chua lè cũng giành giật nhau ăn.

Với các bà, các mẹ, chuyện mua sấu là duyên may. Tình cờ đi đường thì gặp người bán sấu tươi ngon tận gốc, khi lại ra chợ mua sấu ở nhiều tỉnh lân cận, phần nhiều là từ Thái Nguyên chở về. Và thế là giữa những trưa hè oi bức, sẽ có một bát canh rau muống dầm sấu. Chỉ đơn giản với nước luộc rau và thả mấy quả sấu xanh vào dầm nát mà tuyệt hảo không gì sánh bằng. Bữa cơm thân thuộc có đĩa rau luộc, bát nước canh sấu và mấy quả cà muối giòn tan ấy chính là vị quê hương. Sau này khi nhu cầu thưởng thức càng đa dạng, nhiều món ngon khác từ sấu cũng ra đời: sườn non nấu sấu, tôm rang sấu, vịt om sấu, cá phi lê kho sấu, v.v.

Những miếng ô mai ngọt chua, vừa dai vừa ngon đã trở thành món quà vặt nổi tiếng. Nguồn ảnh: Ô mai Huyền Béo.

Sấu còn được mang ngâm trong hũ lớn làm của ăn của để, dùng suốt những tháng hè. Phương pháp này tuy đơn giản nhưng vẫn giữ được sấu giòn và không mất đi vị chua. Hay dùng sấu làm ô mai để nhâm nhi quanh năm. Chọn những quả già, phơi nắng phơi sương cho mềm và dai rồi đem ngâm đường, muối và gừng giã nhuyễn. Để rồi, ô mai sấu cũng trở thành đặc sản thủ đô, ghi điểm bởi vị chua, cay, ngọt, mặn đủ đầy cùng lớp vỏ ngoài khô và phần ruột mềm mịn. Ô mai sấu non, ô mai sấu bao tử, ô mai sấu xào gừng, ô mai sấu giòn coi vậy mà vô cùng đa dạng.

Chưa kể đến dịp thu gõ cửa, những quả sấu sẽ chín vàng và có thêm vị ngọt lẫn mùi thơm đặc trưng. Lúc này, chúng được đem dầm với muối ớt, bò khô… Mới ăn thì thấy rõ vị ngọt và cay hòa trộn, sau là chua rất nhẹ nhàng, nhâm nhi một quả rồi sẽ muốn thêm quả nữa.

Nước sấu chua ngọt mặn hài hòa, là thức uống giải nhiệt hữu hiệu ngày hè. Nguồn ảnh: Người dùng Flickr tayngang.

Những con đường xanh tươi rợp bóng, những món ăn bình dị mà khó quên đã đưa sấu lên hàng di sản mảnh đất ngàn năm văn vật. Cũng chẳng rõ là vì sấu in đậm “linh hồn” của ẩm thực Hà Nội, hay vì bản thân đã phải lòng hương vị đặc biệt ấy mà mỗi lần ghé hàng bún đậu ở Sài Gòn, tôi vẫn quen gọi thêm một ly nước sấu, chua chua ngọt ngọt cảm giác như đang ngồi ở Hàng Khay ngắm phố phường. Và rồi mãi đinh ninh suy ngẫm về lời ai đó nói: “Uống một cốc nước sấu như đi qua mối tình đầu ngọt ngào và lắm chua cay. Bao nhiêu dư vị, buồn vui lẫn lộn ấy thế mà lại khiến người ta day dứt mãi…”

Nhưng rồi cũng ngộ nhận ra rằng, tình đầu có thể bỏ ta mà đi, chỉ duy những mùa sấu xanh sẽ chóng quay trở lại.

Trái thị: Thơm thiệt thơm mà chát cũng thiệt chát

2024-05-29T10:00:00+07:00

Nếu phải chọn một mùi thơm làm “quốc hương” của Việt Nam thì bạn sẽ chọn mùi hương nào? Có rất nhiều ứng viên sáng giá cho vị trí này: nào là hương sầu riêng, hương trà sen, xôi lá dứa, hay cả hương thơm nức mũi của những tép hành phi giòn rụm trong chảo dầu nóng nữa. Những món ngon này thật khó khước từ nhưng dẫu vậy tôi vẫn xin được trao vinh dự này cho trái thị, thứ quả vàng ngọc trong văn hóa Việt Nam.

Trái thị, thứ quả vàng ngọc trong văn hóa Việt Nam.

Thị có tên khoa học là Diospyros decandra. Nhìn từ bên ngoài, loại quả này không quá bắt mắt mà chỉ dung dị vậy thôi. Khi trái chín, vỏ có màu vàng nhạt, nhẵn mịn và điểm xuyết một vài chấm đen nhỏ, khác hẳn với lớp màng căng bóng của người họ hàng gần nhất là trái hồng (Diospyros kaki).

Dù vậy, hình ảnh những trái thị tròn xinh xếp đầy trong giỏ luôn mang một vẻ đẹp dịu dàng chân chất khiến tôi cảm thấy thân thương vô cùng. Ngày nay, các loại nông sản phổ biến như gạo, cà rốt hay táo hầu hết đều đã trải qua quá trình nhân giống chọn lọc suốt hàng thế kỷ, nếu không muốn nói là hàng thiên niên kỷ, để bước lên các kệ hàng siêu thị. Tuy nhiên, những loài thực vật có ít giá trị kinh tế như thị đến nay vẫn giữ được gần như nguyên vẹn bộ gen của giống loài tổ tiên, trầm lặng sống ở những miền quê bình dị, với thân cây cao, tán lá rậm và hương thơm ngọt ngào lan tỏa.

Bù đắp cho vẻ ngoài khiêm tốn của trái thị là một hương thơm diệu kỳ.

Hương thơm ấy, phải nói thế nào nhỉ? Nó ngọt như mật ong nhưng không gắt; ấn tượng như hương xoài nhưng không “nóng” như các loại trái cây miền nhiệt đới khác; có chút giống hương hoa nhài nhưng không nồng bằng. Nhẹ nhàng mà cũng nồng nhiệt, hương thơm này như một sự nhắc nhớ về cách mẹ thiên nhiên tạo nên xúc cảm đặc biệt qua khứu giác. Đôi khi não bộ của tôi không ghi nhớ kỉ niệm bằng trình tự các sự kiện mà bằng các giác quan.

Trong thùy thái dương của tôi có một tập tin mang tên "trái thị," nơi lưu giữ những ký ức thời thơ ấu luôn quấn quýt bên mẹ mình. Mỗi khi tôi chọn mở tập tin ấy, hương thơm của trái thị nhẹ nhàng tỏa ra, giống như khi tấm thiệp Giáng sinh trên tay bạn phảng phất mùi thơm ấm áp của nhũ hương.

Trong tuyển tập tạp văn Sương Khói Quê Nhà, nhà văn Nguyễn Nhật Ánh đã so sánh việc nhìn thấy người ta bán trái thị trên đường phố Sài Gòn giống như được gặp lại một người quen cũ từ quê hương mình. Một ngày nọ, nhà văn đang lái xe ngang qua một khu chợ trong thành phố thì bỗng có một cái gì đó khiến ông khựng lại, một lực hút vô hình đã cuốn lấy ông dù chưa kịp nhận ra nó là gì. Ông chậm rãi lùi xe và đập vào mắt là một rổ thị vừa mới hái với sắc vàng như nắng mới Quảng Nam.

Có thể bạn chưa biết

Hai cây thị 600 năm tuổi tại Thành nhà Hồ, Thanh Hóa đã được nhà nước công nhận là cây di sản quốc gia.

“Bọn trẻ mua thị bỏ vào cặp sách, ngăn bàn hoặc túi áo cho thơm, hít hà chán (có khi đến ba, bốn ngày) đến khi quả thị mềm đi mới bóc ra ăn, rồi tách vỏ thị thành nhiều cánh xếp lên tường thành những bông hoa,” đó là ký ức về trái thị trong hồi tưởng của nhà văn. Còn kỷ niệm đầu tiên của tôi với loại quả này là hương thơm dịu ngọt đã ở cạnh tôi suốt một ngày bù đầu trong bài tập đại số và các phép tính. Mỗi khi giải xong một phương trình, tôi lại cầm trái thị ấy lên, áp vào mũi và hít một hơi cho đầy lồng ngực.

Trái thị bước vào văn học dân gian với mẩu truyện cổ tích quen thuộc nhất mà bất kỳ người Việt Nam nào cũng từng được kể: 'Truyện Tấm Cám.' Truyện kể về cô Tấm đáng thương phải chịu đựng bao khổ cực vì mẹ con nhà Cám. Ngay cả khi có được hạnh phúc với Hoàng tử, cô vẫn bị họ bày mưu sát hại. Để rồi, khi Tấm tái sinh vào quả thị duy nhất trên cây, một bà lão hiền từ đã thỉnh cầu rằng: “Thị ơi thị à, thị rơi bị bà, bà để bà ngửi chứ bà không ăn.” Trái thị rụng vào trong chiếc giỏ và được bà lão mang về nhà. Ban ngày, khi bà lão đi làm, cô Tấm bước ra từ quả thị để dọn dẹp nhà cửa và chuẩn bị cơm nước, tối đến lại lặng lẽ bước vào quả thị. Cứ như thế cho đến khi bà phát hiện ra và giữ cô lại làm con gái của bà. Cũng nhờ đó mà cô có dịp tái ngộ với Hoàng tử và nhận lại hạnh phúc cô xứng đáng có được. Câu chuyện kết thúc có hậu với ý nghĩa rằng ở hiền ắt sẽ gặp lành và lòng tốt sẽ luôn được báo đáp.

Thị ơi thị à, thị rơi bị bà, bà để bà ngửi chứ bà không ăn.

Truyện cũng giúp khẳng định hình ảnh của trái thị trong văn hóa dân gian, vì trong tình huống này không một loại quả nào khác có thể đưa đẩy mạch truyện như trái thị. Liệu bà lão nghèo ấy có thể bỏ phí một quả xoài chín ngon lành chỉ vì bà đã hứa chỉ ngửi nó thôi không? Chắc là không rồi. Và vì thế, trong truyện Tấm Cám, đây là "vai" đã dành riêng cho trái thị, loại quả có hương thơm ngọt ngào nhưng ăn vào thì chát miệng.

Trái thị thơm ngọt ngào nhưng vị thì trái ngược.

Vì tính tò mò của trẻ con nên suốt nhiều ngày liền tôi cứ lăm le muốn ăn thử trái thị đầu tiên ấy. Mẹ tôi đã dặn đi dặn lại rằng nó không ngon chút nào đâu, nhưng đối với một đứa trẻ thích mạo hiểm và đã từng cắn thử sáp nến, xà bông và vỏ măng cụt thì những lời cảnh báo ấy đều vô hiệu cả thôi. Vậy là, tôi cắt một miếng thị và đặt lên lưỡi. Ban đầu, một làn hương ngọt ngào lan tỏa trong vòm miệng. Nhưng ngay sau đó miếng thị tiết ra chất tannin và tấn công vị giác với vị chát không thể chịu nổi. Bạn có nhớ khi ăn phải trái hồng chưa chín hẳn và cảm thấy có một lớp nhựa bám vào lưỡi mình không? Trải nghiệm của tôi giống như thế đấy và cộng thêm vị đắng ngắt của một cốc trà đặc nữa. Trái thị ấy đã dạy cho tôi một bài học nhớ đời rằng phải biết kiềm chế bản thân và nghe theo lời khuyên của người lớn.

Bên cạnh vai phụ thành công trong câu chuyện dân gian, cây thị còn trao tên mình cho một ký tự thường dùng trong văn bản: dấu hoa thị. Ký tự này có tên như vậy sở dĩ vì hình dáng giống như bông hoa của loài cây này. Xung quanh nhiều đền miếu, sân đình hay lăng tẩm trên khắp đất nước, ta dễ bắt gặp những cây thị trăm tuổi sừng sững như những người bảo vệ trung thành, một số cây có tuổi đời lên đến 600 năm và được công nhận là di sản quốc gia.

Dấu hoa thị có cái tên như vậy vì giống với hình dáng bông hoa của cây thị.

Hình ảnh trái thị không chỉ giữ một vị trí đặc biệt trong kho tàng truyện cổ nước ta mà còn là một phần của cảnh sắc quê hương nơi lưu giữ ký ức tuổi thơ của bao người Việt Nam. Không những thế, trẻ em yêu quý trái thị còn vì loại quả này gắn liền với dịp Trung Thu, cũng là Tết Thiếu nhi của người Việt. Cây thị bắt đầu ra trái từ cuối hè và trái thị chín dần cho đến mùa thu, vừa kịp để cùng các em nhỏ phá cỗ và rước đèn đón trăng. Nhà văn Nguyễn Nhật Ánh viết rằng thị là một trái để chơi hơn là để ăn. Tình cảm mà tôi dành cho loại quả này bắt nguồn từ ký ức tuổi thơ ở bên mẹ, và từ đó tôi luôn mua thị bất cứ khi nào nhìn thấy chúng trên phố để tặng cho bạn bè và đồng nghiệp. Món quà thể hiện lòng quý mến tôi dành cho người nhận chứ không chỉ là trái cây thông thường. Hương thơm mà tôi muốn được tôn thành “quốc hương” ấy có khả năng lưu giữ kỉ niệm như nhà văn Nguyễn Nhật Ánh từng diễn tả rất trọn vẹn:

“Sau này tôi đi lập nghiệp phương Nam, mùa thị chín chỉ theo về trong những giấc mơ sầu xứ. Cho nên chiều hôm qua, rổ thị bày bất chợt bên chợ ven đường đã buộc tôi dừng chân, 'ngoái đầu thương dĩ vãng.' Dĩ nhiên tôi đã mua hết rổ thị đó, không ngập ngừng, không trả giá. Bởi tôi không mua một món hàng. Tôi mua kỷ niệm.”

Bởi tôi không mua một món hàng. Tôi mua kỷ niệm.

Ảnh bìa: Phan Nhi, Jessie Trần.
Graphic: Phan Nhi, Patty Yang, Hannah Hoàng, Phương Phan, Jessie Trần.

Lần đầu tiên, trái thanh long có trong bài viết Natural Selection

2023-12-05T16:00:00+07:00

Trong tất cả các thành tựu mà tôi đạt được, thứ đỉnh nhất tôi từng chế ra có lẽ chính là "Banana Line" — hiểu nôm na trong tiếng Việt là "Hệ Quy chiếu Trái chuối." Giải thích ngắn gọn, đây là một thang đánh giá trái cây các loại dựa trên một cơ sơ niềm tin: nếu xếp hạng trái cây từ tốt đến xấu — cân nhắc các yếu tố như mùi vị, độ phổ biến, giá thành, kết cấu, khó/dễ vận chuyển, ứng dụng trong cuộc sống, v.v., trái chuối sẽ nằm ngay giữa. Và trong thang đo này, trái thanh long sẽ xếp hạng rất thấp, thấp hơn nhiều so với trái chuối.

Lời từ biên tập: Bài viết thể hiện quan điểm cá nhân của tác giả và không đại diện cho ý kiến của Saigoneer. Chúng mình vô cùng xin lỗi vì khẩu vị ngang ngược của Paul.

Lớn lên ở Mỹ, mãi đến hơn 20 tuổi tôi mới biết trái thanh long vuông méo ra sao khi đến Đông Nam Á du lịch. Với hình dáng bầu dục màu hồng, râu ria nhìn như bắn ra tia lửa, trái thanh long nhìn như một vật phẩm trong game. Khi bổ ra, phần thịt trắng bên trong đầy hạt đen li ti, khiến tôi cảm tưởng như đây là một loại thần dược có thể nâng cấp sức mạnh hay “nạp mana” cho người ăn ngoài đời.

Sai bét! Nói thật rằng thanh long có thứ mùi vị “sai sai thế nào,” chỉ có thể diễn tả bằng cảm giác đi ngược chiều thang cuốn trong trung tâm thương mại. Hương thơm chẳng có gì đặc sắc, và hương vị thì “thầm thì” như tiếng ru hời bên dưới động cơ máy bay. Nếu không nhờ vẻ ngoài “chanh sả,” thanh long có thể nói là loài trái cây gây thất vọng nhất trên thị trường.

Thanh long có thứ mùi vị “sai sai thế nào,” chỉ có thể diễn tả bằng cảm giác đi ngược chiều thang cuốn trong trung tâm thương mại.

Một sự thật khiến nhiều người, trong đó có tôi, khá ngạc nhiên là thanh long không phải là loại thực vật bản địa của Việt Nam. Loại trái cây này có nguồn gốc từ Trung Mỹ và Nam Mỹ, nơi nó được gọi bằng cái tên pitaya. Người Pháp đã mang thanh long đến các nước thuộc địa, có thể vì mục đích trang trí cho nơi ở của vua chúa hoặc tầng lớp thượng lưu. Thanh long có lớp vỏ gợi nhớ đến vảy rồng, đặc tính được thể hiện qua cả tên tiếng Anh (dragron fruit) và Việt của nó. Ở những nước nói tiếng Anh nơi thanh long chỉ mới được giới thiệu, một nhà quảng cáo thức thời đã “vẽ ra” truyền thuyết về nguồn gốc trái thanh long để thúc đẩy doanh số: trước khi một con rồng biến mất, nó đã thở ra một hơi lửa cuối cùng, và trong đó bao bọc không gì khác ngoài trái thanh long.

Dù không phải loài bản địa của Việt Nam, loại trái cây thuộc họ xương rồng này có thể phát triển mạnh mẽ ở các tỉnh miền Nam như nhờ tính ưa khí hậu nóng và khô, điển hình như là ở Bình Thuận, nơi thu hoạch khoảng ¾ sản lượng thanh long cả nước. Ngoài ra nếu để ý kỹ ta còn có thể thấy nó ở những tỉnh thành khác, đặc biệt lúc bay vào Sài Gòn về đêm, khi ánh hồng kỳ dị phát ra từ các nông trại thanh long nhìn như đồn điền ngoài hành tinh. Các dây leo đan xen nhau phụ thuộc vào các loài sống về đêm như dơi, bướm đêm và ong để thụ phấn; chúng làm điều này bằng cách ăn hoa thanh long, loài hoa nở về đêm. Khi được chăm sóc kỹ lưỡng, thanh long có thể đem lại nhiều vụ thụ mỗi năm. Chúng dễ gieo trồng vì những mảnh thân cây cũng có thể mọc thành cây mới, vì thế với điều kiện thuận lợi, chúng phát tiển mạnh mẽ đến mức vươn ra khỏi nơi trồng và trở thành cỏ dại.

Thanh long không phải là loại thực vật bản địa của Việt Nam, mà có nguồn gốc từ Trung Mỹ và Nam Mỹ, nơi nó được gọi bằng cái tên pitaya.

Vào những năm thập niên 1980 khi kinh tế Việt Nam khởi sắc, nông dân và các tập đoàn bắt đầu chú ý hơn đến loại quả này, họ thử nghiệm với phương pháp vun trồng và bón phân khác nhau. Đầu những năm thập niên 1990, có nhà nghiên cứu cho rằng 1kg có giá 80.000VND, đủ để mua một chiếc xe đạp thời đó. Nhưng thời thế thay đổi, hiện tại thanh long là một trong những loại trái cây vừa túi tiền nhất được bán ở các chợ và cửa hàng thực phẩm trong nước.

Những năm gần đây, nhận thấy nhu cầu lớn từ trong và ngoài nước, cũng như tiềm năng canh tác thuận lợi, nông dân trên cả nước đã bắt đầu tham gia sản xuất thanh long. Trong chuyến đi Hà Giang gần đây, tôi giật mình khi thấy thanh long trên các sạp ven đường và mọc dại trên những bức tường làng H’Mông. Người dân nơi đây giải thích rằng thanh long xuất hiện tại nơi đây khoảng 10 năm trước. Mặc dù được bán rộng rãi tại các cửa hàng trên khắp nước, loại thanh long đỏ có vị ngọt hơn được trồng chủ yếu ở các vùng phía nam, dù loại này chỉ chiếm 10% tổng sản lượng thanh long tại Việt Nam. Các nhà nghiên cứu hiện đang đầu tư vào loại thanh long vàng phổ biến hơn ở Trung và Nam Mỹ.

Việt Nam hiện là quốc gia sản xuất thanh long lớn nhất thế giới với hơn 1,4 triệu tấn bán ra thị trường hàng năm. Chỉ 15 đến 20% thanh long được tiêu thụ trong nước, phần còn lại đều được tiêu thụ ở thị trường nước ngoài. Con số này đóng vai trò quan trọng trong việc đạt thúc đẩy kim ngạch xuất khẩu trái cây của Việt Nam. Trong bối cảnh chính phủ đang nỗ lực tăng độ nhân diện và giá trị của sản phẩm nông nghiệp quốc nội, từ cà phê, tôm hay gạo, thanh long là một minh chứng quan trọng cho chất lượng và độ an toàn của sản phẩm Việt Nam với người tiêu dùng quốc tế.

Ảnh: Alberto Prieto.

Việt Nam hiện là quốc gia sản xuất thanh long lớn nhất thế giới với hơn 1,4 triệu tấn bán ra thị trường hàng năm

Nhằm đa dạng hóa thị trường tiêu thụ, Việt Nam hiện đang xuất khẩu nông sản đến hơn 40 quốc gia, nhưng sản lượng thanh long xuất khẩu tới Trung Quốc vẫn chiếm đến khoảng 70%. Một người bạn đến từ tỉnh Bình Thuận chia sẻ với tôi rằng các nhà vườn gần nhà cô cho thuê người đến bẻ cong và tạo dáng cuốn gai thanh long mỗi ngày để chúng mang “dáng vóc của loài rồng” — nhằm đáp ứng thẩm mỹ của người tiêu dùng Trung Quốc. Cô bạn cũng nói rằng nông dân thường không dám ăn thanh long mình trồng vì họ biết phải sử dụng nhiều hóa chất và thuốc trừ sâu trong quá trình canh tác.

Việc phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến nghề trồng thanh long khi dịch COVID-19 bùng phát. Ắt hẳn ai cũng nhớ khoảng thời gian khi Trung Quốc đóng cửa biên giới, khiến hàng tấn thanh long bị đổ đống ở nhà vườn, nhà kho và container chở hàng. Vậy rồi, một chiến dịch “giải cứu” nổ ra khiến nhà nhà ăn thanh long, người người ăn thanh long. Các nhãn hàng F&B cũng chạy đua cho ra các công thức kết hợp thanh long làm nguyên liệu. Khi tôi nhìn lại khoảng thời gian COVID-19, có lẽ điều đáng nhớ nhất chính là miếng gà KFC kẹp giữa 2 lát burger hồng đậm. Hiện tại hầu như các loại bánh mì hay burger rực rỡ như vậy đã biến mất khỏi menu, nhưng câu chuyện “giải cứu thanh long” đã thể hiện rõ tinh thần sáng tạo, “lá lành đùm lá rách” của người Việt. Nhưng câu chuyện này cũng không thể cứu vãn hình ảnh thanh long trong mắt tôi. Việc nó có thể được thêm vào đủ thứ công thức mà chẳng hề thay đổi mùi vị của món ăn là minh chứng cho sự nhạt nhẽo ngay từ đầu của nó.

Năm 2011, báo chí nước Mỹ dự đoán thanh long sẽ trở thành “loại trái cây của tương lai” vì thị trường đồ uống và thực phẩm chức năng tại đây bắt đầu quảng cáo rầm rộ về những lợi ích sức khỏe thanh long đem lại. Trò chuyện cùng gia đình ở Mỹ của tôi gần đây, tôi mới biết rằng thanh long vẫn đang là một loại trái cây “hot hit” xuất hiện ồ ạt trong các loại đồ uống từ sinh tố đến trà và các loại thức uống có cồn đắt đỏ. Nhưng khác với Việt Nam, nơi tôi thấy giá thành thấp tương xứng với giá trị của loại trái này, người Mỹ đội giá lên đến 10 đô cho một trái thanh long. Điên thật chứ!

Nông dân trên khắp thế giới chạy đua để bắt kịp với cơn sốt thanh long. Chẳng hạn như ở Kenya, cho đến 2010, tất cả trái thanh long đều được nhập khẩu, nhưng trước tiềm năng lợi nhuận và nhu cầu thị trường, nông dân đã nhập khẩu trái phép hạt thanh long về trồng. Sự phát triển này cũng có cái giá của nó. Mùa vụ thất thường và giá cả thị trường biến động có thể dẫn đến nguy cơ tồn đọng nông sản. Chẳng hạn như năm nay, châu Mỹ hiện trải qua giai đoạn thặng dư thanh long. Lại thêm ảnh hưởng từ lạm phát, nông dân đành ngậm ngùi trắng tay khi thanh long không có ai thu mua, phải đổ đống ven đường.

Ảnh: Alberto Prieto.

Nông dân trên khắp thế giới chạy đua để bắt kịp với “cơn sốt” thanh long.

Quay lại câu chuyện về Hệ quy chiếu Trái chuối tí nhé. Chắc hẳn chuyện tôi dám dán mác thanh long là loại trái cây tầm thường sẽ xúc phạm một số người, nhưng tôi cam đoan đã cho thanh long nhiều cơ hội để thay đổi ý kiến mình. Tôi thậm chí còn mua thanh long để ăn trong quá trình viết bài báo này. Trong cả năm qua, mỗi lần đi ăn buffet trong những chuyến công tác, tôi đều lấy một đống thanh long để ăn. Nhưng nó vẫn không thăng được một hạng nào trên Hệ quy chiếu Trái chuối cả.

Tôi công nhận thanh long có thể giúp giải khát, nhưng uống nước lọc cũng giải khát được mà. Và đúng là thanh long có đem lại những câu chuyện ấm lòng cũng như những trào lưu ăn uống thú vị; như mì gói màu hồng chẳng hạn. Nhưng có loại trái cây nào mà không có những yếu tố đó đâu. Suy cho cùng, đó là mục đích đằng sau toàn bộ series này mà nhỉ? Sau tất cả, những gì tôi muốn khi ăn trái cây đó là nó phải gây ấn tượng ngay với vị giác của mình và làm tôi đắm chìm trong sự sung sướng khi ăn nó, chứ không phải một loại trái cây mùi vị nhạt nhẽo như một người khách đến dự tiệc mà mấy hôm mới phát hiện là họ có mặt trong hình lúp ló đằng sau chậu cây. Nếu không vì vẻ ngoài nhiệm màu của nó, tôi đã bỏ qua mùi vị nhạt nhẽo của nó và xếp nó vào hàng của mãng cầu, đu đủ hoặc khế. Vì điều đó, thanh long chỉ đặc biệt vì màu chủ đạo đẹp mắt (phù hợp để bỏ lên đồng phục bóng đá hoặc biển hiệu club nào đó), và vì thanh long trông giống một món hàng hiếm trong game, chứ không phải một món quà vặt ngon miệng. Thì cũng không phải là vô thưởng vô phạt, nhưng không bao giờ đủ để vượt mặt chuối đâu.

Gõ nước: Loài cây hồi sinh từ bờ vực tuyệt chủng giúp ứng phó với biến đổi khí hậu

2023-09-23T15:48:00+07:00

Có phải những gì càng có nhiều tên gọi thì càng được yêu mến không? Hãy thử nhớ xem bạn đặt bao nhiêu biệt danh cho bạn thân của mình? Và các nền văn hóa trên thế giới có bao nhiêu cách xưng tụng những vị thần của họ? Nếu như càng có nhiều tên gọi nghĩa là càng được yêu mến, thì chắc chắn cây gõ nước (Intsia bijuga) chính là loài cây “bạn của mọi nhà.”

Gõ nước là một loài cây thuộc họ Đậu (Fabaceae), và loài thực vật bản địa của nhiều lãnh thổ như Đông Nam Á, châu Đại Dương, thậm chí quốc đảo Madagascar. Vì phân bố rộng rãi, Gõ nước được ưu ái đặt cho nhiều tên gọi tương ứng với ngôn ngữ của từng vùng đất. Một số trong đó là: Borneo teak, kwila, vesi, Johnston river teak, ipil, ifit, merbau, scrub mahogany và Moluccan ironwood. Không những thế, công dụng của loài cây này cũng đa dạng như tên gọi của nó vậy.

Nếu từng "nằm vùng" trong các hội nhóm chuyên thảo luận về thực vật, một câu hỏi phổ biến mà bạn chắc chắn đã gặp phải là: "Quả cây này ăn có được không? Ăn vào thì có ngon không?" Với quả gõ nước, câu trả lời là “không” vì quả có vị rất chua, tiêu thụ quá nhiều còn có thể gây ngộ độc. Tuy quả không ngon và cũng không bổ béo gì, nhưng vào những giai đoạn đói kém, người dân vẫn tìm đến quả gõ nước như một nguồn sống. Họ ngâm quả trong nước vài ngày cho nở mềm và rồi mang làm thức ăn.

Tuy nhiên, tính ứng dụng của gõ nước không chỉ dừng lại ở vai trò làm lương thực. Trong nhiều nền văn hóa, trong đó có Việt Nam, vỏ cây gõ nước là một vị thuốc y học cổ truyền dùng để điều trị bệnh thấp khớp, kiết lỵ, tiêu chảy và các vấn đề về tiết niệu. Người Fiji xem gõ nước là loài cây linh thiêng, và dùng gỗ của cây để làm ra chiếc bát đựng thức uống yogona truyền thống.

Bộ phận hữu dụng nhất của gõ nước là thân gỗ bền chắc và có độ chống nước tương đối, được dùng làm vật liệu trong nhiều dự án xây dựng.

Thế nhưng, bộ phận hữu dụng nhất của gõ nước là thân gỗ bền chắc và có độ chống nước tương đối, được dùng làm vật liệu trong nhiều dự án xây dựng. Ở Malaysia, Papua New Guinea và Quần đảo Solomon, người ta dùng gỗ cây để xây cầu, toa xe lửa, nhà cửa và đồ nội thất, cũng như làm đồ gia dụng như dụng cụ nhà bếp, gậy đi bộ, thậm chí tạo ra các tác phẩm điêu khắc trang trí. Nhiều nền văn hóa có truyền thống đi biển cũng tận dụng loại gỗ này làm cột buồm, thân tàu, mái chèo, và cả ca nô.

Một điều đáng chú nữa: gỗ gõ nước còn là vật liệu cao cấp trong ngành lát sàn, đóng đồ nội thất và chế tạo nhạc cụ. Loại gỗ quý này có màu đỏ tự nhiên lác đác những đốm màu hoàng kim, rất được khách hàng Trung Quốc ưa chuộng. Nhu cầu xuất khẩu trong khu vực cũng do đó mà tăng lên.

Tuy nhiên, nguồn cung trên toàn thế giới lại không đáp ứng được nhu cầu này. Hiện tại, gõ nước đang bị xếp loại là loài có nguy cơ tuyệt chủng trong Sách đỏ của IUCN. Nếu tình trạng khai thác lậu vẫn tiếp diễn như hiện nay, và không có địa phương nào đẩy mạnh công tác bảo tồn, tổ chức Hòa Bình Xanh (Greenpeace) lo ngại loài này có thể tuyệt chủng trong vòng 35 năm tới. Sự biến mất của gõ nước sẽ gây ra hiệu ứng dây chuyền trên nhiều hệ sinh thái với mức độ thiệt hại khó có thể xác định được.

Đầu tiên, rễ của cây góp phần bảo vệ diện tích đất liền dọc các tuyến đường thủy, giúp chống xói mòn và các tác hại của gió. Thứ hai, bộ rễ ấy còn tích lũy ni-tơ giúp cải thiện chất lượng đất. Cuối cùng, toàn bộ thân cây là nơi làm tổ của nhiều loài chim, đồng thời là nguồn thức ăn cho các loài thụ phấn.

Có thể bạn chưa biết

Ở Việt Nam, vỏ cây gõ nước được dùng làm một vị thuốc y học cổ truyền dùng để điều trị bệnh thấp khớp, kiết lỵ, tiêu chảy và các vấn đề về tiết niệu.

Loạt bài Natural Selection của Saigoneer thường viết về các loài động thực vật đang đứng trên bờ vực tuyệt chủng như sao la và voọc Cát Bà. Từ những câu chuyện ấy, bài học được đúc kết thường là "chúng ta cần phải cố gắng hơn nữa để bảo vệ những cá thể còn sót lại." Thế nên, chúng tôi vừa bất ngờ, vừa vui mừng khi biết rằng công tác bảo tồn gõ nước ở Việt Nam thực tế đang được đẩy mạnh, giúp loài cây này không chỉ sinh tồn mà còn sinh trưởng mạnh mẽ hơn trong những thập kỷ tới.

Tin vui ấy đến từ MangLub, một doanh nghiệp xã hội đã và đang thực hiện các dự án trồng rừng ngập mặn ở Đồng bằng sông Cửu Long, hướng đến phòng chống xói mòn đất và ảnh hưởng của bão lũ. Hai năm trước, họ tìm thấy một cây gõ nước hoang dã và muốn thống kê về loài này trong quy mô lớn hơn. Ê kíp phát hiện ra rằng còn chưa đến 100 cá thể gõ nước còn đang mọc ở Trà Vinh. Còn ở các tỉnh ven biển lân cận như Long An, Tiền Giang, Bến Tre, Sóc Trăng và Bạc Liêu, loài đã hoàn toàn biến mất. Trước tình hình đó, MangLub đã chạy đua với thời gian để tìm ra những giải pháp để bảo tồn gõ nước.

Nỗ lực gây rừng này không chỉ củng cố những sứ mệnh khác của MangLub, mà còn giúp cải thiện hệ sinh thái rừng ngập mặn, mang lại lợi ích cho cộng đồng dân cư địa phương, và duy trì môi trường sống cho nhiều loài động thực vật khác. Mô hình này còn giúp giáo dục trẻ em trong vùng về tầm quan trọng và tiềm năng của công tác bảo tồn thiên nhiên. MangLub hy vọng khởi đầu khiêm tốn của mình sẽ thu hút sự quan tâm của chính phủ các nước và nhiều tổ chức khác, từ đó tạo đà phát triển mạnh mẽ hơn.

Vào tháng 4/2021, MangLub đã hoàn thành thủ tục để chính thức khởi động dự án bảo tồn cây gõ nước. Công việc đầu tiên của nhóm là thành lập một vườn ươm tại xã Long Vĩnh, tỉnh Trà Vinh dưới sự tài trợ của SK Innovation. Sau đó nhóm dành ra một tháng để thu thập hạt giống với sự giúp đỡ từ các chuyên gia lâm nghiệp của tỉnh. Sau một năm, những cây con này đã đủ lớn để gieo trồng dưới sự bảo trợ của GEMALINK. Chính quyền địa phương đã hỗ trợ MangLub bằng cách giữ số cây con ấy ở trạm kiểm lâm để đảm bảo an toàn.

Năm 2022, trong khi tiếp tục các chương trình trồng cây với sự hỗ trợ của GEMALINK, nhóm dần mở rộng hoạt động của mình và hợp tác với United Way và một tổ chức ở Pháp. MangLub cũng đang nghiên cứu việc trồng các giống cây ngập mặn khác, chẳng hạn như cây Đước đôi (Rhizophora apiculata).

Một trong những nỗ lực đáng ghi nhận của MangLub là việc nâng cao ý thức cộng đồng thông qua các tour du lịch sinh thái với các trải nghiệm trồng và chăm sóc cây dành cho những người tham gia.

Một mục tiêu quan trọng nữa của MangLub là nâng cao ý thức của cộng đồng qua các chương trình giáo dục về giá trị của rừng ngập mặn. Một trong số đó là tour du lịch sinh thái Mangrove Planting Experience (tạm dịch: Trải nghiệm trồng rừng ngập mặn, viết tắt là MPE). Sự xuất hiện trở lại của loài gõ nước khiến các cụ già trong vùng vừa ngạc nhiên vừa vui mừng, vì nhiều người trong số họ đã không còn nhìn thấy loài cây này từ những ngày còn bé. Nếu nỗ lực của MangLub và các đối tác có kết quả tốt, chúng ta sẽ lại có thể dùng gõ nước cho các bài thuốc y học cổ truyền để thay thế hoặc bổ trợ cho thuốc Tây.

Trong bối cảnh ngày nay, sự hào hứng tìm hiểu về các loài động thực vật mới của con người thường đi kèm với cảm giác tiếc nuối, vì phải thừa nhận một thực tế nghiệt ngã rằng nhiều sinh vật quý báu trên Trái đất đang dần biến mất. Nhưng câu chuyện về loài gõ nước đã mang đến một tia hy vọng mới. Chúng ta sẽ được thấy loài cây này quay về nơi quê hương vẫn còn thấp thoáng dấu vết của chúng. Không những thế, nỗ lực đó có thể truyền cảm hứng cho mỗi người chúng ta chủ động góp chút sức mình vào việc bảo vệ các loài động thực vật và hệ sinh thái tại nơi chúng ta sinh sống.

Chuyện đời thương tâm, cô độc trăm năm của cụ rùa hồ Gươm

2023-03-23T15:00:00+07:00

Ai cũng đã từng nghe sự tích về cụ rùa ở hồ Hoàn Kiếm.

Truyện kể, vào thế kỷ thứ 15, thần rùa Kim Quy đã hiển linh và ban cho vua Lê Lợi một thanh gươm vàng để đánh đuổi quân giặc nhà Minh. Khi đã dẹp tan quân xâm lược, vua đang du thuyền quanh hồ thì thần lại hiện lên để lấy lại thanh gươm.

Trong thời hiện đại, hình ảnh rùa thần với thanh gươm trên lưng bước ra khỏi thế giới dân gian để phủ sóng đầy bảng quảng cáo, tài liệu du lịch và hóa thân thành những chiếc móc khóa, tượng, và đồ lưu niệm bày bán đầy rẫy quanh hồ Gươm. Nhân vật chính của câu chuyện huyền sử này là một sinh vật hoàn toàn có thật, nhưng khác với sự vẻ vang, uy hùng trong truyền thuyết, chuyện đời của “rùa thần” có phần thương tâm hơn rất nhiều.

Trước tiên, danh tính của loài rùa này là gì? Ngày 2/6/1967, đội công nhân của một doanh nghiệp khai thác thủy sản đã được giao nhiệm vụ vây bắt một cá thể rùa xuất hiện ở hồ nhằm phục vụ mục đích nghiên cứu. Nhưng thay vì đưa nó về nguyên vẹn, họ dùng chiếc xà beng để tác động vật lý liên tục, khiến cụ mất vì chấn thương đầu. Thân xác nặng 250kg của cụ được mang đi làm tiêu bản rồi trưng bày trong đền Ngọc Sơn tới nay, bóng dáng ảm đạm của cụ vẫn xuất hiện lờ lững trong ảnh chụp của người đi đền cuối tuần

Cụ rùa này được xác định là một cá thể rùa mai mềm khổng lồ phân bố ở các đầm lầy, hồ và sông ở miền Bắc Việt Nam. Vào đầu thập niên 1990, Tiến sĩ Sinh học Hà Đình Đức đã giới thiệu về loài này qua báo chí và một số nghiên cứu khoa học chưa được công bố. Ông gọi loại rùa này bằng những cái tên khác nhau, nhưng cuối cùng chọn danh pháp Rafetus leloii để tôn vinh sự tích lâu đời gắn liền với nó. Tất nhiên, người ngoài giới khoa học chẳng bao giờ đá động đến danh pháp này, người ta dùng tên gọi ngắn gọn là “cụ rùa” và cũng thường mặc định cá thể rùa sống ở hồ Gươm là con đực.

Rùa mai mềm Thượng Hải. Nguồn ảnh: Asian Species Action Partnership.

Đến thế kỷ 21, khi danh tiếng của cụ bắt đầu lan truyền trong và ngoài nước, nhiều tranh cãi đã nổ ra xung quanh danh pháp của cụ rùa Hoàn Kiếm. Khi ấy, chỉ còn 2–3 cá thể rùa mai mềm là được ghi nhận ở Việt Nam. Các nhà khoa học thế giới bắt đầu đặt ra nghi vấn: liệu đây có phải là một loài rùa riêng biệt, hay thực chất chỉ là những cá thể Rafetus swinhoei, tức rùa mai mềm Thượng Hải — một loài rùa ở miền nam Trung Quốc cũng đang trên bờ vực tuyệt chủng. Tiến sĩ Đức và một số đồng nghiệp khẳng định cụ rùa là một loài bò sát riêng biệt, nhưng các bằng chứng đưa ra còn khá mơ hồ. Họ cho rằng vì khác giống loài nên các cá thể rùa ở Việt Nam không thể tham gia chương trình phối giống bảo tồn với với các cá thể rùa Trung Quốc.

Tuy nhiên, kết quả xét nghiệm gần đây nhất vào năm 2023 đã xác minh rằng ba cá thể rùa mai mềm duy nhất còn sống sót trên thế giới — một tại vườn thú Tô Châu ở Trung Quốc, một tại hồ Xuân Khanh và một tại hồ Đồng Mô ở Việt Nam — đều mang mã gene của loài Rafetus swinhoei. Cũng thật mỉa mai thay khi loài rùa nước ngọt lớn nhất thế giới, chỉ sinh sống ở châu Á, nhưng lại mang cái tên đặt theo Robert Swinhoe, một nhân vật đã góp phần giúp Đế quốc Anh đàn áp người dân Trung Quốc trong Chiến tranh Nha phiến.

Ngoài “drama” danh pháp và quốc tịch, có lẽ rùa mai mềm cũng không được yêu mến bằng họ hàng mình sinh sống ở biển vì có ngoại hình không mấy ưa nhìn: các chi nhăn nheo, móng vuốt nhọn lệch, đôi mắt đờ đẫn và một cái cổ mập mạp nhăn nheo. Bây giờ, cụ đã được hóa kiếp, được ngâm formol, được phủ nhựa, và trưng bày trong tủ kính, nên trông cụ sang trọng biết bao.

Cụ rùa Hoàn Kiếm đã có thể trở thành nạn nhân của “hội chứng Bambi” — khi con người chỉ quan tâm bảo tồn những loài động vật “nhìn yêu thế” như gấu trúc, voi và báo tuyết. Tuy nhiên, công tác bảo tồn loài bò sát này đã may mắn nhận được nhiều khoản tài trợ từ các nguồn công và tư, trong đó có gần 1 tỷ đồng được quyên góp bởi tập đoàn Danko cho Chương trình bảo tồn rùa Châu Á (ATP), các tổ chức bảo tồn khác cũng đang tăng cường kêu gọi sự giúp đỡ. Một bài viết dài trên tờ New York Times đưa tin về cái chết của cụ rùa Hoàn Kiếm vào năm 2016, mô tả cụ là “một huyền thoại biểu tượng cho sự độc lập và trường tồn của Việt Nam” và “khó gì có thể sánh được với ý nghĩa tinh thần và văn hóa mà Cụ Rùa để lại.” Ở Việt Nam, cụ lại càng được kính trọng vì là linh vật duy nhất có thật trong Tứ Linh.

Tuy nhận được nhiều sự chú ý và tài trợ, những nỗ lực bảo tồn loài rùa mai mềm vẫn đối diện với nhiều khó khăn. Có khả năng một vài cá thể rùa vẫn còn sống sót ở những ao hồ chưa được nghiên cứu. Các nhà khoa học cũng tin rằng có một cá thể thứ hai còn sống sót ở hồ Đồng Mô gần Hà Nội, nơi một cụ rùa cái đã từng được phát hiện vào năm 2020. Tuy nhiên, ngay cả trong trường hợp khả thi nhất, số cá thể rùa trong tự nhiên nhiều nhất cũng chỉ là ba. Và cho đến nay, tất cả các chương trình phối giống trong điều kiện nuôi nhốt đã thất bại hoàn toàn. Năm 2019, cá thể rùa cái duy nhất của Trung Quốc đã chết trong quá trình gây mê tiểu phẫu để thụ tinh nhân tạo. Công cuộc bảo tồn loài rùa mai mềm đang dần đi vào ngõ cụt.

Cụ rùa Hoàn Kiếm đã có thể trở thành nạn nhân của “hội chứng Bambi” — khi con người chỉ quan tâm bảo tồn những loài động vật “nhìn yêu thế.”

Câu chuyện của cụ rùa Việt Nam ngày càng tối tăm vì những thất bại của con người trong việc tôn trọng thiên nhiên. Theo lời cụ ông, cụ bà sống ở vùng ven Hà Nội, các cá thể rùa mai mềm từng thường xuyên xuất hiện trong tự nhiên, nhưng đến thập niên 1960, chúng bị tận diệt để lấy thịt, và các dự án thủy điện ồ ạt cũng tước đi môi trường sống của chúng. Mãi đến năm 2013, loài rùa mởi được chính thức cho vào danh sách bảo tại Việt Nam, lúc này đã quá muộn màng, bởi trong một khoảng thời gian dài “con rùa nào bị bắt thì thịt của nó sẽ được chia sẻ với cả gia đình, họ hàng, làng xóm” — theo lời chia sẻ của một người phụ nữ với báo chí. “Trứng rùa cũng được đem ngâm muối, vì người ta tin là ăn trứng rùa muối sẽ giúp chữa tiêu chảy.” Vậy là đằng sau một huyền thoại và hình tượng lừng lẫy, chúng ta đối mặt với một loài động vật tội nghiệp với danh tính mơ hồ, đang bị đẩy đến bờ tuyệt chủng bởi bản tính tham lam, bạo lực, và ngu dốt của con người.

Tôi từng nghe một đề xuất thú vị để tôn vinh di sản của rùa hồ Gươm. Mỗi khi đến Hà Nội, hãy thả xác một con mèo vào làn nước đục ngầu của hồ. Một trong những hình ảnh cuối cùng được ghi lại về cá thể rùa cuối cùng sống ở hồ Gươm là lúc cụ trồi lên khỏi mặt nước lềnh bềnh rác để tha xác một con mèo về đánh chén. Quanh cụ là một hàng dài người thích thú đứng xem — một cảnh tượng nhơ nhớp, thô bạo hệt như cái cách chúng ta đối xử với dòng họ cụ bao đời nay. Nhưng thôi thì, ít nhất đến cuối đời cụ cũng đã có buổi ăn ngon. Phải chi cả đời cụ cũng được sống bình an vui vẻ thế thì hay biết bao.

Tiên sư cái phường khỉ vàng, thành viên 'báo đời' nhất họ linh trưởng

2022-11-04T11:00:00+07:00

“Bộ tưởng mình ngu lắm hay gì?” — Đầu tôi lập tức “nhảy số” khi thấy tấm biển treo trên cửa phòng khách sạn của mình ở Đà Nẵng.

Tấm biển cảnh báo:

Tại Khu bảo tồn thiên nhiên Sơn Trà, quý khách sẽ có cơ hội tiếp cận với các loài động vật đặc hữu, trong đó có các cá thể loài khỉ. Với trường hợp này, xin quý khách hãy lưu ý một số điều sau:

Đóng kín cửa sổ và cửa ra vào.
Giữ khoảng cách với khỉ.
Không cho khỉ ăn.
Để mắt đến tư trang.

Tôi thừa hiểu mình không nên tiếp xúc quá gần với động vật hoang dã, cũng biết là không nên cho chúng nó ăn uống bừa bãi rồi lệ thuộc con người. Nhưng xem ra tôi chỉ mới “học chay” thôi chứ chưa thực hành được.

Buổi sáng hôm ấy, tôi đang tận hưởng phút giây thư giãn trên ban công phòng mình, vừa nhâm nhi ly cà phê, vừa ngắm nhìn mặt biển trải dài vô tận bên dưới. Những đám mây bị gió đánh tơi tả như chiếc gối bông sau một trận “gối chiến” oanh liệt. Bỗng tôi nghe thấy hai tiếng đập oang oang từ phía sau, tiếp đó là âm thanh huyên náo và hỗn loạn. Hóa ra, hai con khỉ từ tán cây phía trên đã nhảy xuống ngay sau lưng tôi, sau đó phóng vào trong phòng và chễm chệ leo lên giường. Tụi nó không rời mắt khỏi đĩa trái cây khách sạn đặt trong phòng, cứ thế ăn một lèo đến khi hết sạch.

Xong, một con ngả người lên mấy chiếc gối, con còn lại thì tiến sâu hơn vào phòng và moi ra được một ống khoai tây chiên. Nó đem phần snack ấy ra ăn ở một góc ban công ở trong tầm nhìn nhưng ngoài tầm với của tôi. Tôi chẳng thèm đuổi kẻ tòng phạm ra khỏi không gian riêng của mình vì tôi bận chạy đi tìm người giúp, chẳng kịp mặc áo. Khi tôi trở về phòng và dẫn theo một nhân viên khách sạn, hiện trường vụ oanh tạc chỉ còn lại hai dấu vết: vụn bánh macaron vung vãi trên sàn nhà, và lớp kem phủ cheesecake trây trét đầy tấm chăn bông.

Ảnh: monkeyhaven trên Wikimedia Commons.

Chuyện là như thế, nhưng tôi không giỏi rút kinh nghiệm nên lũ khỉ đã giúp tôi ôn lại bài học cay đắng này. Trong chuyến đi Cần Giờ một thời gian sau đó, một con khỉ khác đã giật túi xách của bạn tôi đang đeo trên vai. Xui cái là chùm chìa khóa xe duy nhất của cô ấy đang nằm trong chiếc túi. Cái dòng linh trưởng tinh ranh ấy chạy ra bìa rừng rồi ngồi nhìn chúng tôi chằm chằm. Tôi đã "nhanh trí" nghĩ ra cách quăng một bịch snack cho con khỉ để dụ nó bỏ cái túi xách quý báu ra và lấy bánh. Nhưng đó gọi là “ảo tưởng sức mạnh” mọi người ạ.

Con khỉ thung dung đi lại nhặt gói bánh bằng một tay, rồi giữ cái túi trong tay kia. Thế là nó vừa có bánh ngon để ăn vừa có túi đẹp để đeo. May thay, có một bác trai nhân từ đã đến giúp chúng tôi. Quá quen với mấy “trò khỉ” của tụi này, bác điêu luyện dùng một chiếc gậy to để bắt tên cướp kia buông chiếc túi ra (nhưng tiếc là bịch snack đã không thể trở về bên tôi).

Trong cả hai vụ án, thủ phạm đều là những con khỉ vàng (Macaca mulatta), một trong những loài linh trưởng phổ biến và khó bảo nhất thế giới. Khỉ vàng thường sống thành đàn với số lượng 30–50 cá thể và có phân chia địa vị rõ rệt trong đàn. Về chế độ ăn, chúng không quá kén chọn: mùa nào thức nấy, kiếm được gì ăn đó, nhìn chung chủ yếu là trái cây, quả hạch, lá cây và côn trùng. Khỉ vàng phân bố khắp Nam Á và Đông Nam Á, và là loài bản địa của miền Bắc Việt Nam và Tây Nguyên. Qua thời gian, chúng đã mở rộng bờ cõi đến một số khu vực khác của Việt Nam, như Cần Giờ, rừng Cát Tiên và đảo Rều ngoài khơi thành phố Hạ Long. Ngoài ra, khỉ vàng cũng duy trì số lượng cá thể ổn định ở Châu Mỹ. Cái tên khỉ “vàng” không xuất phát từ màu lông, mà từ "giá trị vàng" mà chúng đem lại cho của con người.

Ảnh: Wikipedia, Wikimedia Commons.

Khi bạn đọc tin tức về những nghiên cứu khoa học trên linh trưởng, đối tượng nghiên cứu ấy rất có thể là khỉ vàng.

Khi bạn đọc tin tức về những nghiên cứu khoa học trên loài khỉ, đối tượng nghiên cứu ấy rất có thể là khỉ vàng. Trong những loài linh trưởng họ hàng của con người, đây là loài được giới khoa học sử dụng phổ biến nhất. Phần vì chúng dễ sinh trưởng trong điều kiện nuôi nhốt, phần vì bộ gene của chúng giống gene người đến 93%. Khỉ vàng có đóng góp to lớn trong việc điều chế và sản xuất vắc-xin cho các bệnh như bại liệt, viêm gan A và bệnh dại, cùng với các loại thuốc được dùng trong phòng chống COVID-19 và AIDS.

Ở nước ta, khỉ vàng cũng là một giống thú cưng được nuôi ở nhà riêng, cơ sở kinh doanh, thậm chí là các gánh xiếc thú trước khi những địa điểm này bị đóng cửa vì hành vi ngược đãi động vật. Nói về tình trạng bảo tồn, người bạn lông lá này được phân loại là loài “ít quan tâm.” Tuy chúng ta cần nghiên cứu thêm về khỉ vàng, nhưng xem ra chúng không ở bên bờ vực tuyệt chủng như nhiều loài linh trưởng khác ở Việt Nam.

Chắc chắn câu chuyện của tôi không phải là duy nhất, bởi khỉ vàng không ngán một ai cả! Không khó bắt gặp những mẩu tin như khỉ vàng đột nhập nhà dân hay tấn công người — và ai từng bị khỉ vàng “hành” cũng sẽ đồng tình rằng chúng là cái thứ báo đời! Sự xuất hiện của chúng tại các điểm du lịch giống như sâu bệnh tấn công mùa vàng, như thể thiên nhiên gửi chúng đến để ngăn chặn du khách khai thác thiên nhiên để tìm kiếm trải nghiệm vui vẻ.

Với sự trợ giúp đắc lực của con người, khỉ vàng học được rằng đồ ăn của con người vừa ngon miệng vừa dễ tìm kiếm; chúng nó có toàn quyền kiếm ăn trong thùng rác, nhà cửa và xe cộ không đóng kín cửa, cũng như ngay trên bàn tay chúng ta. Ai đó có thể lập luận rằng con người đang xâm phạm lãnh thổ của khỉ vàng như một cách biện minh cho hành vi của chúng. Nhưng ở miền Nam thì khỉ vàng không phải là loài bản xứ, chúng cũng là dân nhập cư như ai kia mà thôi. Vậy nên nếu có con vật nào đáng bị chửi “khỉ gió,” chẳng phải đó là khỉ vàng hay sao?

Không giống như nhiều loài động-thực vật bản địa khác như thạch sùng, đom đóm và lêkima, văn hóa Việt Nam không có nhiều truyện cổ tích hay tác phẩm văn học về khỉ vàng. Thậm chí chúng cũng không xuất hiện nổi bật trong văn hóa đương đại (Chắc không ai dám đề xuất thiết kế trang phục dân tộc cho Miss Grand lấy cảm hứng từ lũ này đâu đúng không). Theo suy luận sắc bén của tôi, hình ảnh khỉ vàng không có chỗ đứng trong văn hóa đại chúng là do chẳng có ai từng tiếp xúc với khỉ vàng mà muốn lưu lại kỷ niệm đó, hay được gợi nhắc về chúng khi đang vui thích thưởng thức âm nhạc và hội họa.

Ảnh: Barry Lewis trên Getty Images, Psychology Wiki, Britannica.

Khỉ vàng có bản tính hung dữ, tàn bạo, ranh mãnh và rất dễ bị kích động.

Khỉ vàng có bản tính hung dữ, tàn bạo, ranh mãnh và rất dễ bị kích động. Mỗi đàn khỉ đều phân chia địa vị rõ rệt và chúng dùng các biện pháp bạo lực để áp đặt trật tự ấy. Các mối quan hệ trong đàn đều mang tính trao đổi vì lợi ích. Đối với chúng, toàn bộ cuộc sống đều xoay quanh việc sinh tồn và duy trì nòi giống; vì thế, chúng phải trở nên xảo trá để bắt nạt kẻ khác. Tuy nhiên, có lẽ điều đáng lo ngại nhất về loài khỉ không phải là hành vi của chúng mà là sự tương đồng giữa chúng với loài người.

Có thể nói khỉ vàng đại diện cho những tính xấu của con người: bài ngoại, háu ăn, trộm cắp, lừa lọc để tiến thân, lợi dụng những người yếu thế hơn mình, ham thích xâm chiếm vùng đất mới và đàn áp các loài bản địa. Có lẽ, điều này không đáng ngạc nhiên bởi vì loài người và loài khỉ có chung một tổ tiên không xa, điểm khác biệt chỉ là xã hội chúng ta đã nỗ lực rất nhiều để thiết lập các tín ngưỡng, phong tục và truyền thống nhằm kiểm soát bản năng động vật của mình.

Tuy nhiên, tôi dám hỏi bất kỳ ai chứng kiến hành vi hung ác vô lý trong cộng đồng khỉ vàng mà không giật mình nhìn lại những người xung quanh mình, hay nhìn lại “con khỉ vàng” đang ẩn nấp bên trong mình.

Nhưng may may mắn làm sao, con người và khỉ vàng vẫn có một số khác biệt sâu sắc. Theo các nhà khoa học, khỉ vàng không có khả năng biểu hiện, hay thậm chí không cảm nhận, được niềm vui. Hơn nữa, tập tính xã hội của khỉ chỉ hướng dẫn chúng nhận biết mối đe dọa và phục tùng khỉ chúa, chứ không khuyến khích hình thành các giao tiếp phức tạp hơn. Chẳng hạn, chúng không biết kể chuyện, nhưng con người thì biết. Vì vậy, hãy cho phép tôi được kể câu chuyện sau:

Sau cuộc đụng độ với hai con khỉ vàng ấy, tôi “tuột mood” không phanh. Tôi tức giận trước trật tự vốn có của thế giới và chán nản với bản năng xảo trá của giống loài tiền thân loài người, tiện thể tôi hờn luôn cả thói bội bạc mà người đời khó tránh khỏi. Niềm an ủi của ngày hôm đó là khách sạn đã thay tấm trải giường cho tôi. Nhưng tối hôm ấy, có tiếng sột soạt trên tán cây. Lúc đầu, tôi đoán đó lại là một toán cướp khỉ vàng khác giống như ban sáng.

Nhưng khi nhìn ra cửa sổ, tôi gặp một gia đình voọc chà vá chân nâu, một loài linh trưởng ăn lá cây có nguy cơ tuyệt chủng. Thật cảm kích làm sao khi được chào đón dáng vẻ duyên dáng ấy thay vì mấy con khỉ ghẻ lở gầy còm. Cả gia đình đang ngồi yên trên cây, cách ban công phòng tôi vài mét. Phong thái điềm tĩnh, ánh mắt sâu lắng và dường như đang ngẫm nghĩ điều gì đó, toàn thân chúng toát lên một cảm giác rất khoan thai, hoàn toàn trái ngược với ai kia. Chúng chậm rãi chuyền từ cành cây này sang cành cây khác mà không phát ra tiếng cằn nhằn hay mắng nhiếc, chứ đừng nói đến tiếng hú hét không ngớt mà người ta thường nghe thấy từ mấy kẻ bát nháo nọ.

Gia đình voọc không hề thể hiện ý định xâm chiếm không gian của tôi, mà chỉ thỉnh thoảng nhìn về phía này để dò xét xem tôi có đang đe dọa chúng hay không. Voọc mẹ ôm con mình vào ngực khi len lỏi qua đám lá. Suốt thời gian ấy, tôi chưa một lần thấy nó giành ăn với đứa con nhỏ như người ta vẫn nói. Xem ra cái thói ấy chỉ phổ biến ở những kẻ mà ai cũng biết là ai. Sau khi cả nhà đã “căng da bụng, chùng da mắt,” chúng âm thầm di chuyển lên núi, chỉ để lại âm thanh xào xạc phát ra từ tán cây và dần tan vào thinh không như tiếng chuông chùa trước giờ niệm kinh.

Nếu con người có thói quen cư xử như khỉ vàng, thì ta cũng có thể thay đổi để chọn phong thái sống như voọc chà vá chân nâu, phải không?

Ảnh: Người đưa tin.

Cá Sấu — từ kẻ săn mồi tiền sử đến nô dịch của ngành thời trang

2022-08-31T11:44:10+07:00

Tôi chưa bao giờ ưa nổi loài cá sấu. Không phải vì tôi từng bị cá sấu tấn công hay vì sự tồn tại của chúng gây ảnh hưởng gì tới cuộc sống của tôi — tôi ghét bọn cá sấu đơn giản chỉ vì chúng nó… tồn tại. Khi thiên thạch đâm xuống Trái Đất 66 vào triệu năm trước, khiến đất đá nổ tung và tạo thành các đám mây mù che kín cả bầu trời, cùng với đó là những cơn sóng hung tợn và hàng loạt trận cháy tưởng như không bao giờ dứt, hành tinh này đã mất đi những loài động vật tôi yêu thích nhất.

Còn đâu khủng long đuôi búa Ankylosaurus với chiếc đuôi có “quả đại bác” gai đâm tua tủa; hay khủng long ba sừng Triceratops lao nhanh như xe lửa chở hàng với ba “chiếc giáo” trên đầu; khủng long bay Pterosaurus với dáng vẻ đẹp đẽ mà cũng đáng sợ như hình ảnh kẻ tay sai của Satan trong tranh vẽ thời Phục Hưng; và khủng long cổ rắn Plesiosaurus là sự kết hợp rùng rợn giữa các loài rắn, rồng, và cá.

Những sinh vật tuyệt trần này đã tuyệt chủng, còn cá sấu thì vẫn nổi trên mặt nước, trơ trơ như khúc gỗ lạc trôi suốt hàng thiên niên kỷ. Loài bò sát này còn sống thọ hơn cả Voi răng mấu và Hổ răng kiếm, Gấu lợn và Rùa răng chạm. Tại sao những loài vật kỳ diệu như khủng long, bò sát biển, và các loài thú thuộc kỷ băng hà đều “đăng xuất” khỏi Trái Đất, trong khi đó một sinh vật ù lì, đần độn và tàn bạo như cá sấu thì lại sống dai đến thế? Thật không công bằng tí nào!

Tổ tiên xa xưa nhất của cá sấu xuất hiện cách đây 200 triệu năm, nhưng loài cá sấu mà chúng ta biết hiện nay (Crocodylidae) đã ra đời 95 triệu năm trước. Chúng từng tồn tại cùng nhiều họ hàng xa với ngoại hình không mấy tương đồng. Trong số bà con ấy, loài thì đi bằng hai chân, loài thì có chân vây như hải cẩu, loài thì có chế độ ăn thuần chay. Các nhà khoa học đặt ra giả thuyết rằng vì cá sấu có máu lạnh (động vật biến nhiệt) nên có khả năng trao đổi chất ưu việt trong những thời kỳ hệ sinh thái có những thay đổi lớn và kéo dài. Khi nhiều chuỗi thức ăn bị đứt hết mắt xích và nhiều giống loài đã mất đi, trong đó có khủng long, cá sấu vẫn sống sót. Hơn nữa, hệ miễn dịch mạnh mẽ và chế độ ăn đa dạng giúp chúng chiến thắng nhiều loài vật khác trong cuộc chiến sinh tồn.

Loài cá sấu mà chúng ta biết ngày nay xuất hiện vào khoảng 95 triệu năm trước.

Thật khó xác định được đã có bao nhiêu loài cá sấu từng tồn tại, nhưng hiện nay có 23 loài sinh sống khắp các châu lục trừ châu Nam Cực. Việt Nam có hai loài cá sấu bản địa là cá sấu nước mặn (Crocodylus porosus) và cá sấu Xiêm (Crocodylus siamensis). Nhìn bên ngoài chúng không khác gì nhau. Trong tiếng Việt, từ “sấu” trong tên của loài vật này có gốc tiếng Hán là từ “thú” (兽). Cái tên thể hiện hình ảnh một loài dã thú man rợ đứng đầu chuỗi thức ăn trong hệ sinh thái của chúng.

Khi đi vào văn hóa Việt Nam, cá sấu trở thành nguyên mẫu của các loài giao long và thuồng luồng được khắc họa trên các cổ vật như là trống đồng Đông Sơn. Trong tác phẩm An Nam Chí Nguyên viết về Việt Nam vào thế kỷ 17, tác giả người Trung Hoa Cao Hùng Trưng đã ghi chép rằng: “Cá sấu mỗi lứa đẻ vài chục trứng. Khi trứng nở, những con non đi xuống nước sẽ biến thành cá sấu, còn những con non đi lên bờ sẽ biến thành rắn hoặc giun.” Đúng là cá sấu đẻ khoảng 30-70 trứng một lứa, nhưng các con non sẽ không biến thành một loài khác một cách thần kỳ như vậy. Đáng chú ý là những quan sát này có nét tương đồng với truyền thuyết mở cõi về Lạc Long Quân - Âu Cơ.

Bên cạnh phiên bản được thần thoại hóa, hình ảnh cá sấu ngoài đời thật cũng xuất hiện trong truyện ngụ ngôn, truyện cổ tích và tục ngữ. Những miêu tả ấy thường mang tính ẩn dụ để chỉ người tham lam và bất lương. Ở miền Tây có lưu truyền nhiều sự tích về những vùng nước có cá sấu sinh sống hoặc những con cá sấu từng là nỗi kinh hoàng cho người dân. Các tích truyện cũng giải thích tên gọi của nhiều địa điểm trong vùng.

Một ví dụ là Chùa Ông Vàm Đầu Sấu ở Cần Thơ, nơi thờ một con cá sấu rất đặc biệt. Con thú này từng sống ở bên bờ sông và thường cất tiếng hát cho những người quá giang. Chi tiết này gợi ý về hình tượng của cá sấu trong văn hóa tín ngưỡng địa phương mà chúng ta có thể cần nghiên cứu sâu hơn. Cá sấu ít được nhắc đến ở miền Bắc, nhưng vẫn có một câu chuyện được ghi chép lại rằng vào thế kỷ 13, sông Lô có cá sấu hoành hành. Thấy thế, Vua Trần Nhân Tông lệnh cho Hàn Thuyên viết văn tế ném xuống sông và đuổi hết chúng ra biển.

Chúng ta không biết giống loài cụ thể của những con cá sấu trong truyền thuyết, nhưng các nhà động vật học đã tìm hiểu được rằng cá sấu nước mặn và cá sấu Xiêm có môi trường sống và lịch sử tiến hóa khác nhau.

Chúng ta không biết giống loài cụ thể của những con cá sấu trong truyền thuyết, nhưng các nhà động vật học đã tìm hiểu được rằng cá sấu nước mặn và cá sấu Xiêm có môi trường sống và lịch sử tiến hóa khác nhau. Cá sấu nước mặn còn được gọi là cá sấu hoa cà, là loài cá sấu lớn nhất trên thế giới hiện nay. Nó có thể sống hơn 70 năm, với kích thước có thể lên đến 6m và nặng đến 1.000kg. Cá sấu hoa cà sống được ở nhiều vùng nước có độ mặn khác nhau.

Ở Việt Nam, loài này sinh trưởng mạnh ở vùng Đồng bằng Sông Cửu Long, đầm lầy ngập mặn ở ngoại ô Sài Gòn, những cánh rừng trải dài đến hồ Tonlé Sap ở Campuchia, và cả ở đảo Phú Quốc. Theo ghi chép, vào thời nhà Trần người ta từng nhìn thấy cá sấu ở Đồng bằng Sông Hồng, và vua nhà Trần đã cho bắt lại làm thú nuôi hoàng gia.

Đến đầu thế kỷ 20, số lượng cá sấu hoa cà ở Việt Nam sụt giảm đáng kể theo tốc độ đô thị hóa, quy hoạch đất nông nghiệp và phát triển cơ sở hạ tầng giao thông. Con người xem cá sấu là mối đe dọa đến cuộc sống và công việc chăn nuôi nên đã mạnh tay săn bắt chúng, tiện đó khai thác luôn một nguồn cung cấp thịt và da thuộc. Mối giao tranh giữa cá sấu và loài người cứ thế kéo dài đến những năm 1920. Đến đầu thế kỷ 21, đối thủ của chúng ta đã tuyệt chủng trong tự nhiên ở Việt Nam, chỉ còn xuất hiện ở các vùng khác trong Đông Nam Á, Nam Á và phía bắc châu Úc.

Ngược lại, cá sấu Xiêm không phát triển mạnh ở ngoài tự nhiên và Việt Nam có chưa tới 1.000 cá thể tồn tại ngoài các khu nuôi nhốt. Không giống như người họ hàng nước mặn, cá sấu Xiêm có kích thước trung bình và sống ở các vùng nước ngọt như sông hồ và đầm lầy, và chỉ được tìm thấy ở Đông Nam Á. Tình trạng săn bắt không kiểm soát và môi trường sống bị thu hẹp khiến cho loài này gần như tuyệt chủng vào những năm 1990. Tuy nhiên, Việt Nam đang có nhiều nỗ lực bảo tồn để cứu lấy cá sấu Xiêm — loài cá sấu ít được nghiên cứu nhất và có nguy cơ tuyệt chủng cao nhất.

Nếu muốn loài cá sấu tồn tại thêm vài thế kỉ nữa, công tác bảo tồn cần dựa vào một đồng minh không mấy ai ngờ tới: chính là những trại nuôi cá sấu đã khiến chúng suy giảm số lượng loài trong tự nhiên.

Một điều đáng chú ý là nếu chúng ta muốn được nhìn thấy cá sấu thêm mấy trăm năm nữa thì công tác bảo tồn cần dựa vào một đồng minh không mấy ai ngờ tới: chính là những trại nuôi cá sấu đã khiến chúng suy giảm số lượng loài trong tự nhiên. Vào tháng 3/2022, các nhà bảo tồn động vật đã thả 25 con cá sấu Xiêm từ các trại nuôi vào Vườn Quốc gia Nam Cardamom của Campuchia. Những cá thể này là con cháu của một quần thể tự nhiên đông đúc đã giúp phát triển nghề chăn nuôi cá sấu ở các nước Campuchia, Thái Lan và Việt Nam. Vào năm 2017, Việt Nam có khoảng 600.000 con cá sấu được nuôi ở hơn 1.000 hộ khắp 25 tỉnh thành, chủ yếu là ở miền Nam. Đây là nguồn cung cấp da thuộc để làm các mặt hàng xuất khẩu như thắt lưng, ví, túi, và dây đồng hồ.

Sau 7 năm vắng bóng ngoài tự nhiên, cá sấu Xiêm đã xuất hiện trở lại nhờ chương trình tái du nhập động vật. Năm 2000, 60 cá thể đã được thả về vùng đất ngập nước Bàu Sấu ở Vườn Quốc gia Cát Tiên, đây là vùng đất ngập nước lớn thứ hai Việt Nam. Hoạt động này có sự đóng góp của trại cá sấu Hoa Cà ở Sài Gòn. Trước khi được thả, những con vật sẽ được xét nghiệm gen để xác định độ thuần chủng. Lý do cần đến bước xét nghiệm này là vì người nuôi cá sấu thường cho lai giống cá sấu Xiêm với cá sấu nước mặn hoặc cá sấu Cuba để nâng cao chất lượng da. Nhờ có sự bảo vệ của lực lượng kiểm lâm và các chương trình giáo dục, cá sấu Xiêm đã gia tăng số lượng loài lên hơn bốn lần.

Tôi không mấy lạc quan rằng nhân loại sẽ bảo vệ được hành tinh này. Vì thế, tuy tôi cảm thấy ấm lòng trước những tin tức trên, nhưng không có đủ niềm tin rằng cá sấu sẽ sinh sôi mạnh mẽ sau khi được thả về tự nhiên. Tôi chỉ đơn giản là xét theo thực cảnh dân số toàn cầu không ngừng gia tăng, kéo theo đó là ô nhiễm và nạn phá rừng. Trong các thập kỷ tiếp theo, chúng ta rất có thể sẽ phải vĩnh biệt hổ rừng, gấu Bắc cực, rùa biển và khỉ đột. Những loài ấy sẽ chỉ có một vài cá thể còn sót lại trong sở thú hoặc các cơ sở tư nhân. Nhưng nghĩ lại thì con người chúng ta rất yêu thích thời trang, nên tôi có căn cứ để đoán rằng ngành nuôi cá sấu sẽ rất phát triển, và nhờ đó nhiều loài cá sấu sẽ gia tăng số lượng đáng kể.

Rất có thể là sau khi con người tuyệt chủng (một lẽ tất nhiên với những gì chúng ta đã làm cho mẹ thiên nhiên trong thời gian tồn tại ngắn ngủi của mình), Trái Đất sẽ bớt chật chội hơn, cá sấu sẽ thoát khỏi cảnh nuôi nhốt và có điều kiện “con đàn cháu đống.” Nếu có ai hỏi tôi là giữa cá sấu và con người loài nào sẽ “trường thọ” hơn thì tôi tin rằng đáp án không phải là giống loài của bạn và tôi. Suy nghĩ ấy khiến tôi bớt ghét mấy con bò sát xấu xí này hơn một chút.

Đồ hoạ: Hannah Hoàng, Phan Nhi và Hương Đỗ.

Đom đóm: Vụt sáng để rồi dần biến mất trong kho tàng dã sử Việt Nam

2022-06-16T14:00:00+07:00

Như chính sự tồn tại của mình, loài đom đóm vụt sáng để rồi biến mất trong kho tàng dã sử Việt Nam.

Hồi còn nhỏ, tôi học về loài đom đóm qua một hoàn cảnh rất lạ. Bài thơ tập đọc ‘Anh Đom Đóm’ của nhà thơ Võ Quảng, nhân hóa một chú đom đóm để dạy học sinh về những phẩm chất như “chăm chỉ” và “chuyên cần.”

Rất tiếc, lớp tôi có sĩ số 42, thơ ‘Anh Đom Đóm’ ai cũng đọc được vanh vách, nhưng hỏi nhau thì chỉ có lèo tèo vài đứa từng thấy, thậm biết đến đom đóm trước đó. Phụ huynh không dạy, vì có khi chính họ cũng chưa được xem bao giờ. Sự thật đơn giản rằng đèn điện càng bao phủ, thời đại càng tiến bộ thì ánh sáng của đom đóm càng bị lu mờ.

Người đồng hành của ruộng lúa và tuổi hoa niên

Trước khi bài thơ ra được, và trước khi lứa trẻ chúng tôi quên mất về sự tồn tại của đom đóm, loài côn trùng này đã có một lịch sử dài đồng hành cùng văn hóa Việt. Ai quen thuộc với lịch sử dân gian chắc hẳn đã từng nghe truyền thuyết về các tấm gương hiếu học từ Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Hiền đến Bùi Xương Trạch, Nguyễn Huy Tốn. Các cụ đều có chung một đặc điểm, đó là nhà nghèo hiếu học nhưng không có tiền mua dầu thắp đèn, phải bắt đom đóm bỏ vào vỏ trứng làm đèn đọc sách, từ đó mà đỗ quan trạng và được vinh danh muôn đời.

Đến những thập niên giữa thế kỷ 20, thời của những cây bút như Võ Quảng, đèn điện đã du nhập vào Việt Nam nhưng vẫn còn là cái gì đó xa xỉ. Đất nước chập chững bước vào thời công nghiệp hóa, người dân đa phần vẫn nương vào nghề nông mà kiếm ăn. Đất rừng, đồng ruộng và nương rẫy vì thế mà bao la.

Ảnh: Thông Nguyễn.

Trong khung cảnh cây cỏ trập trùng, đèn dầu chập chờn ấy, thiên nhiên cứ thế tràn vào không gian con người, kéo theo những đàn đom đóm vào ngõ xóm và nếp sống. Ngồi nghe các cụ hoài niệm về “hồi xưa,” tựa nhiên sẽ có những lời kể về tuổi thơ “dữ dội” — chuỗi ngày chạy dọc con đường làng để rượt bắt những bầy đom đóm, bỏ chúng vào bỏ vào lọ mực, chai thủy tinh để rồi mân mê cả buổi cả đêm.

Có thể bạn chưa biết

Trứng, ấu trùng và nhộng của một số loài đom đóm cũng có thể phát sáng.

Còn với người lớn, đom đóm mang ý nghĩa nhiều hơn một trò tiêu khiển. Chốn thôn quê, ánh sáng chập chờn của đom đóm cũng là một niềm hy vọng giúp người dân bớt mỏi mệt sau một ngày thấm nắng rã rời, sau một buổi chạy giặc thất thần, hay sau những đêm dài tối tăm chui vào hầm đất tránh bom đạn chiến tranh. Và hơn cả, sự xuất hiện của đom đóm đánh dấu một chu kỳ tái sinh mới — khi những con mưa rào đầu tiên rơi xuống , ánh sáng lập lòe báo cho người lao động đã đến lúc đánh tơi thửa ruộng, vun luống trồng trọt. Cái lẽ ấy được người ta đúc kết thành cả một câu ca dao để đời sau học theo:

Khi chưa có kiến thức khoa học, người ta lý giải về loài công trùng này bằng những lý do siêu nhiên: là linh hồn của những người đã khuất, nhất là những ai mất vì chiến tranh, dịch bệnh, vương vấn trần gian để soi sáng cho người ở lại. Có lẽ do vậy mà ngày xưa, chúng ta đối đãi với đom đóm bằng một sự tôn trọng nhất định, và thêm thắt nhiều sự tích để bảo vệ chúng. Nhưng kỹ thuật phân tích mẫu hiện đại đã phơi bày sự tình — không phải tâm linh hay cao cả, mà ánh sáng đom đóm là tiến hóa để sinh tồn.

Sự thật ‘xôi thịt’ đằng sau đèn đom đóm

Nói một cách trần tục, việc phát sáng với đom đóm cũng giống như đăng ảnh “phô thân” trên ứng dụng hẹn hò. Ở loài này, chỉ có cá thể đực có cánh còn cái thì không. Đom đóm cái sẽ tìm một nơi cao để quan sát các con đực. Đom đóm nào có khả năng phát sáng lâu hơn cũng có khả năng tìm bạn đời cao hơn. Khi đã tìm được bạn tình, con cái sẽ phát ra một ánh sáng tương tự với con đực để ra dấu hiệu để giao phối.

Khoa học cũng đã hiểu được được hoàn toàn cơ chế của quá trình này: Ánh sáng của đom đóm được phát ra từ vài đốt cuối bụng. Bên trong lớp dạ bụng là dãy các tế bào phát quang được điều khiển bằng tế bào thần kinh và các ống khí. Trong cùng, lớp tế bào phản quang có chức năng như mặt gương giúp phản chiếu ánh sáng ra ngoài.

Có thể bạn chưa biết

Chúng ta cần xấp xỉ 833.000 chú đom đóm để đạt độ sáng trung bình của một bóng đèn LED (500 lumens).

Các tế bào phát quang có hai loại chất là luciferin và enzyme luciferase. Khi kết hợp với nhau dưới sự có mặt của phân tử O₂, ATP, và Mg, chúng tạo nên mỗi chuỗi phản ứng hóa học sản sinh ra ánh sáng. Toàn bộ phản ứng hóa học trên được đom đóm kiểm soát bằng cách thêm bớt lượng O₂, tạo nên cảnh tượng “rừng đom đóm” lập lòe thần tiên mà các cụ từng mê mẩn.

Khi giải mã được hoàn toàn cơ chế sinh học này, con người đã tự ban cho mình “phép màu” mà đom đóm sở hữu hàng triệu năm. Ánh sáng của luciferase tách chiết từ đom đóm được mang đi ứng dụng trong bao lĩnh vực, chẳng hạn như y học (để theo dõi nồng độ ô-xi già trong các sinh vật thí nghiệm) và công nghiệp thực phẩm (để phát hiện thực phẩm bị nhiễm khuẩn).

Ánh sáng ngày càng le lói

Một nghịch lý là lúc chúng ta bắt đầu hiểu về đom đóm và ứng dụng đặc tính của chúng, cũng là lúc đom đóm bắt đầu biến mất khỏi môi trường xung quanh. Thống kê cho thấy, khắp nơi thế giới, dân số đom đóm đang suy giảm và tiến đến bờ tuyệt chủng vì những lý do nhân tạo: ô nhiễm ánh sáng làm ảnh hưởng nhịp sinh học, thuốc trừ sâu làm chết ấu trùng hàng loạt, và môi trường sống như rừng ngập mặn liên tục bị thu nhỏ.

Cũng chẳng cần nhìn đâu xa xôi, ngay tại Việt Nam, tiến trình nãy diễn ra từng ngày từng giờ một cách rõ rệt. Nếu từ thế kỉ 19, các nhà khoa học từng ghi nhận gần 30 loài đom đóm bản địa tại Việt Nam, thì đến thống kê gần đây nhất năm 2021, con số được xác nhận chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Loài sinh vật từng bay lượn tự do khắp đất nước nay chỉ còn thoi thóp ở các rừng quốc gia như Cúc Phương, Cát Tiên, và những miền xa hiếm hoi chưa được phủ điện.

Tôi đã liên hệ tiến sĩ Phan Quốc Toản, chuyên gia côn trùng học Việt Nam tại ĐH Duy Tân, với hy vọng tìm được một tín hiệu khả quan nào đó. Nhưng câu trả lời của tiến sĩ càng xác nhận tương lai tối tăm của đom đóm, rằng không có một nỗ lực nào trong nước để ngăn chặn diễn biến này:

Ảnh: Thông Nguyễn.

“Ở Việt Nam có rất ít nghiên cứu về đom đóm, chứ đừng nói tới các chương trình hay hoạt động bảo tồn cho loài này.”

Vậy là sinh sau đẻ muộn chỉ vài con giáp, những người như tôi đã bỏ lỡ đoạn cuối của một kỷ nguyên và một tuổi thơ tràn ngập đom đóm. Vì bây giờ, đom đóm và đèn điện đã đổi vai. Một nguồn sáng xa xỉ, một kỷ niệm xa xăm mà muốn tìm lại phải đi sâu vào lòng thiên nhiên mới có thể tái ngộ.

Nếu có bao giờ may mắn được thấy loài vật này lần nữa, tốt nhất ta nên kiềm lòng mà không bắt lại (vì không còn bao nhiêu để mà bắt). Thay vào đó, hãy chỉ đứng từ xa chiêm ngưỡng, để biết thương cảm hơn cho số phận tương đồng giữa đom đóm và người: vụt sáng, rồi chợp tắt trong một vũ trụ bao la. Hay như những lời mà nhà văn Nguyễn Xuân Khánh từng ngẫm và viết: “Kiếp nhân sinh là con đom đóm. Chẳng ai thắp mà đom đóm vẫn sáng. Nghĩa là con người vốn có ánh sáng trong mình. Trong đêm đen, con đom đóm cố hết sức để tự phát sáng. Ánh sáng nhỏ nhoi lắm, yếu ớt lắm. Nhưng dù sao cũng là ánh sáng.”

Thực vật ngập mặn: Biệt đội siêu anh hùng ngày đêm bảo vệ đất liền trước biến đổi khí hậu

2022-05-12T12:00:00+07:00

Trước những hệ quả “tất lẽ dĩ ngẫu” của tình trạng biến đổi khí hậu, đâu là giải pháp khả thi nhất để bảo vệ môi trường sống của chúng ta?

Câu trả lời phổ biến nhất là đắp đê biển hoặc những công trình ngăn nước biển tương tự. Sử dụng pin mặt trời cũng là một phương án. Ngoài ra còn có một số giải pháp “viễn tưởng” hơn, như xây dựng thành phố nổi trên biển, hay di tản toàn bộ loài người khỏi Trái Đất giống như phim Interstellar.

Tất cả các cách trên đều có hiệu quả nhất định trong việc bảo vệ các cộng đồng dân cư ven biển và giảm khí thải CO₂. Tuy nhiên, chúng ta đã có sẵn một giải pháp phi thường mà rất đỗi gần gũi đến từ tự nhiên, đó là các loài thực vật ngập mặn.

Thực vật ngập mặn nảy mầm từ lớp bùn nguyên sinh trên Trái Đất cách đây 75 triệu năm. Ngày nay, các loài thực vật này phân bố trên khắp thế giới, hầu hết là ở các vùng địa lý nằm giữa hai vĩ tuyến 30 độ Bắc và 30 độ Nam, và đặc biệt tập trung nhiều nhất ở khu vực trong vòng 5 độ tính từ đường xích đạo.

Có thể bạn chưa biết:

Thực vật ngập mặn nảy mầm từ lớp bùn nguyên sinh trên Trái Đất từ 75 triệu năm trước.

Hiện nay, giới chuyên môn đã thống kê được 110 loài thực vật ngập mặn, trong đó có 54 loài được xếp loại “thực vật ngập mặn chính thức” (true mangrove) vì chỉ sinh trưởng trong rừng ngập mặn. Đến đây người viết cũng xin làm rõ các cách gọi trong bài: cụm từ "rừng ngập mặn" được dùng để nói về quần thể sinh vật ngập mặn — bao gồm cả các loài thực vật không phải là “thực vật ngập mặn.” Điển hình cho quần thể này là Rừng C ần Giờ tại Sài Gòn.

Trong khi đó, “thực vật ngập mặn” là tên gọi chung cho các loài cây ngập mặn như cây đước (Rhizophora apiculata). Đây là loài cây ngập mặt phổ biến nhất ở Việt Nam, với bộ rễ đặc trưng có thể nhìn thấy được khi thủy triều xuống. Hệ thống rễ chống toả ra từ rễ cọc khiến ta dễ liên tưởng đến một chiếc ô.

Thực vật ngập mặn ở Việt Nam

Khu vực Đông Nam Á là nơi có hệ sinh thái rừng ngập mặn đa dạng nhất thế giới. Việt Nam, với đường bờ biển nhiệt đới trải dài, là một trong những quốc gia chủ chốt của môi trường sống này. Nước ta có những cánh rừng ngập mặn rộng lớn ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long như Cà Mau và Trà Vinh. Ngoài ra, Cần Giờ ở Sài Gòn thường được ví von là “lá phổi xanh” của thành phố vì có khu rừng ngập mặn bạt ngàn được UNESCO công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới. Hệ sinh thái này còn xuất hiện ở gần Hồ Tràm, Quy Nhơn và Huế, cũng như ở Hải Phòng và Quảng Ninh.

Tuy nhiên, thực vật ngập mặn đang bị đe dọa nghiêm trọng, không chỉ ở Việt Nam mà trên toàn thế giới, vì ngày càng có nhiều nhà phát triển du lịch và bất động sản nhắm đến khu vực ven biển nơi các loài cây này sinh sống. Ví dụ cụ thể có thể kể đến một số dự án quy hoạch ở Cần Giờ và Cát Bà.

Thực vật ngập mặn đang bị đe dọa nghiêm trọng, không chỉ ở Việt Nam mà trên toàn thế giới.

Quan sát bằng Google Maps, ta sẽ thấy diện tích rừng ngập mặn bên dưới Cầu Thị Nại ở Quy Nhơn đang dần nhường chỗ cho các công trình xây dựng. Trước đó vào thời chiến, bom đạn đế quốc cũng đã hủy hoại nhiều khoảng rừng ngập mặn ở miền Nam, khiến Cần Giờ trở thành vùng đất cằn cỗi, phải mất nhiều thập kỷ mới có thể phần nào phục hồi lại được.

May thay, vẫn có nhiều tổ chức đang nỗ lực mở rộng rừng ngập mặn ở Cà Mau và Chương trình Môi trường của Liên Hợp Quốc. Không những thế, cộng đồng cũng ngày càng nhận thức rõ hơn về vai trò của những cánh rừng trong việc bảo vệ người dân khỏi nguy cơ nước biển dâng cao, bão và hiện tượng nước dâng do bão, đồng thời giúp giảm lượng carbon trong khí quyển.

Theo thông tin từ Chương trình Môi trường của Liên Hợp Quốc, lớp đất dưới bộ rễ của các loài cây ngập mặn giúp “hấp thụ một lượng lớn các-bon […] ngăn không cho chúng xâm nhập vào khí quyển.”

Lớp đất dưới bộ rễ của các loài cây ngập mặn giúp hấp thụ một lượng lớn các-bon, ngăn không cho chúng xâm nhập vào khí quyển.

Nhờ độ phủ bề mặt cao, rừng ngặp mặn còn có thể làm giảm tác động của nước lũ lên đất liền khi biển động vì bão. Ngày càng có nhiều nghiên cứu cho thấy những khu vực có rừng ngập mặn bao quanh ở Indonesia ít chịu thiệt hại do thảm họa sóng thần Ấn Độ Dương năm 2004 hơn so với những nơi bờ biển không có lớp phòng hộ tự nhiên này.

Các bờ biển của Việt Nam gần như không phải đối mặt với nguy cơ sóng thần, nhưng theo dự báo của các nhà khoa học, các cơn bão nhiệt đới ở Biển Đông trong tương lai sẽ trở nên mạnh hơn, kéo theo các đợt sóng và nước dâng do bão nguy hiểm hơn. Đây là hiểm họa khổng lồ cho các khu dân cư ven biển.

Thực vật ngập mặn đem lại nhiều lợi ích là thế, nhưng giải pháp thuần tự nhiên này không thể ngăn chặn tất cả những hiểm họa có thể xảy ra. Đây cũng không là giải pháp toàn diện hay thích hợp để áp dụng vào mọi vùng ven biển. Dù vậy, trong thời đại con người mải miết tìm kiếm câu trả lời từ công nghệ hiện đại, chúng ta thường bỏ qua những món quà đã được mẹ thiên nhiên ban tặng từ lâu.

Nhờ độ phủ bề mặt cao, rừng ngặp mặn có thể làm giảm tác động của nước lũ lên đất liền khi biển động vì bão.

Không chỉ là lá chắn bảo vệ cư dân vùng biển, rừng ngập mặn cũng đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học. Loại rừng này là nhà ở của nhiều loài sinh vật cả trên cạn và dưới nước. Nếu như chúng ta san bằng lá chắn ấy, các loài vật sẽ không còn nơi nào để đi, vì ngay cả những khu rừng sâu trong đất liền cũng đang dần dần biến mất dưới danh nghĩa “văn minh tiến bộ.”

Vì vậy, tôi tin rằng chúng ta cần phải suy ngẫm lại về cách phát triển các khu vực ven biển. Ai cũng thích được ngồi ngắm bình minh và hoàng hôn trên bờ biển, nhưng ta không thể vì thế mà đốn hạ tất cả để xây chỗ ngồi cho du khách. Trồng rừng ngập mặn, họ chỉ được tiếp đón bằng khung cảnh bùn lầy. Nhưng nếu không có hàng rào bảo vệ ấy, không chỉ riêng du khách mà tất cả chúng ta sẽ gặp rắc rối to!

Nếu không có hàng rào bảo vệ ấy, không chỉ riêng du khách mà tất cả chúng ta sẽ gặp rắc rối to!

Tác giả bài viết trong chuyến đi đến rừng ngập mặn ở Trà Vinh.

Cầy vằn bắc: Nạn nhân bất đắc dĩ của ngành công nghiệp cà phê chồn

2022-03-09T16:08:05+07:00

Qua chuyên mục Natural Selection, Saigoneer đã giới thiệu nhiều loài động vật mà ai cũng quen mặt như cọp, voi, và mèo, nhưng nhân vật chính của bài viết hôm nay sẽ là một cái tên mới toanh với phần lớn độc giả.

Loài vật ấy chính là cầy vằn bắc (tên khoa học là Chrotogale owstoni), một thành viên của đại gia đình họ cầy, gồm khoảng hơn chục loài sinh sống ở các vùng nhiệt đới châu Phi và châu Á. Trong đó, Đông Nam Á là lãnh thổ có đa dạng giống loài nhà cầy nhất.

Tên tiếng Anh của cầy vằn bắc là "Owston’s civet" — được đặt theo tên của nhà sưu tập động vật hoang dã người Anh Alan Owston (1853 - 1915). Cầy vằn bắc có đặc điểm nhận dạng là bốn sọc đen trắng trên lưng. Món khoái khẩu của chúng là giun đất, trái cây ngọt, động vật nhỏ và côn trùng.

Cầy, nói chung, là một loài động vật có vú nhỏ, ăn tạp hoặc ăn thịt, và chủ yếu sống về đêm. Ở Đông Nam Á, danh tiếng của loài này thường gắn liền với ngành nuôi trồng cà phê. "Cà phê cầy" được sản xuất nhiều nhất ở Indonesia (tiếng địa phương gọi là kopi luwak), và ở Phillipines. Việt Nam cũng nuôi cầy để làm cà phê, nhưng thành phẩm lại bị gán cho cái tên thiếu chuẩn xác mà chúng ta hay nghe là "cà phê chồn."

Để làm nên loại cà phê đặc biệt này, người nông dân sẽ cho cầy vòi hương (Paradoxurus hermaphroditus) ăn quả cà phê. Cầy sẽ chỉ hấp thụ phần thịt của quả và thải ra hạt cà phê còn nguyên. Hệ tiêu hoá của cầy sẽ giúp hạt lên men trước khi rang xay.

Quy trình này có nguồn gốc từ thế kỷ 19, khi nông dân ở các nước thuộc địa thu hoạch cà phê cho địa chủ người nước ngoài, nhưng lại không được quyền tự hái cà phê để uống. Thay vào đó, họ nhặt hạt cà phê từ phân của các cá thể cầy vòi hương như một cách lách luật. Hai thế kỷ sau, hành động tưởng chừng vô hại này đã dẫn đến sự ra đời của một nền công nghiệp ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền động vật.

Đến đây chúng ta sẽ tạm "quay xe," vì nhân vật chính của bài viết — cầy vằn bắc — không phải là loài được dùng để sản xuất cà phê cầy.

Để sản xuất cà phê cầy, người ta cho cầy vòi hương ăn quả cà phê, đợi chúng nhả lớp vỏ, ăn phần thịt quả, rồi thải hạt cà phê ra ngoài. Quá trình này giúp lên men hạt cà phê trước khi rang xay.

Theo báo cáo có tiêu đề “Chiến lược Bảo tồn Cầy vằn bắc 2019-2029” do năm tổ chức bảo tồn lớn biên soạn, loài vật này được xếp vào Danh mục Loài nguy cấp trong Sách Đỏ của IUCN vào năm 2016, và là một trong những loài thú ăn thịt có khu vực phân bố nhỏ nhất ở Châu Á. Phần lớn các cá thể cầy vằn bắc được phân bố ở Việt Nam, nhưng chúng cũng sinh sống ở một số địa phận Lào và miền nam Trung Quốc.

Saigoneer đã có cuộc trò chuyện với chị Trịnh Thị Mai, điều phối viên chương trình bảo tồn cầy vằn bắc của tổ chức Cứu trợ Động vật Hoang dã Việt Nam (SVW). Chị cho biết, các chuyên gia đang thảo luận về việc thay đổi xếp loại của cầy vằn bắc thành Cực kỳ nguy cấp, vì theo ước tính, số lượng cá thể có thể đã giảm đến 50% trong 15 năm qua do mất môi trường sống và nạn săn bắt trộm.

“Năm 2020, chúng tôi đặt bẫy ảnh ở bốn vườn quốc gia, nhưng chỉ nhìn thấy cầy vằn bắc ở Vườn quốc gia Pù Mát, dù có ghi chép lịch sử nói rằng loài này từng sống ở Vườn quốc gia Cúc Phương,” chị nói. “Chúng tôi thu được bảy bức ảnh ở Pù Mát, nhưng rất khó để chụp thêm được ảnh của loài vật này.”

Một con cầy vằn bắc (Chrotogale owstoni) được nuôi tại Vườn quốc gia Cúc Phương, một đối tác chính trong chương trình quốc tế nhằm nhân giống bảo tồn cầy vằn bắc. Ảnh: Robert Marc Lehmann.

Chị Mai cho biết thêm, những đợt khảo sát gần đây đã truy tìm được dấu vết của cầy vằn bắc ở huyện Kon Plông, Kon Tum, một điểm nóng về đa dạng sinh học mới được phát hiện. Đây là một dấu hiệu tích cực, nhưng cần nghiên cứu thêm vì chúng ta chưa xác định được số lượng cá thể trong khu vực này.

“Điều này chứng tỏ còn nhiều nơi có cầy vằn bắc đang sinh sống nhưng vẫn chưa được thống kê. Chúng tôi chưa ước tính chính xác được số lượng cá thể, nhưng có thể xác nhận sự có mặt của loài này trong khu vực,” chị nhận định.

Có thể nói, cầy vằn bắc có một số phận không mấy may mắn. Con người không săn bắt chúng để lấy thịt hay làm thuốc cổ truyền như tê tê, cũng không nuôi nhốt chúng để sản xuất cà phê như cầy vòi hương, nhưng loài vật này lại bị vạ lây bởi những ngành công nghiệp đẫm máu trên.

Mối đe dọa từ ngành công nghiệp cà phê

"Vì các cơ sở nuôi cầy hương phải luôn bổ sung số lượng cá thể từ tự nhiên bằng cách dùng bẫy, chúng ta có thể giả định rằng chuỗi cung ứng này tác động đến tất cả các loài cầy sống trên mặt đất, bao gồm cả những loài không được dùng trong việc sản xuất cà phê cầy,” ông Daniel Wilcox, Chủ tịch Nhóm chuyên gia về động vật ăn thịt cỡ nhỏ của IUCN, chia sẻ với Saigoneer qua email.

Những người săn bắt trộm thường dùng loại bẫy đơn giản có cơ chế kẹp chân và giữ yên con thú lại cho đến khi nó chết vì mất nước hoặc đói, nếu thoát được cũng sẽ bị thương nặng. Hình thức đặt bẫy này là nguyên nhân lớn gây giảm thiểu số lượng động vật hoang dã ở Đông Nam Á.

Những người săn bắt trộm thường dùng loại bẫy đơn giản có cơ chế kẹp chân và giữ yên con thú lại cho đến khi nó chết vì mất nước hoặc đói, nếu thoát được cũng sẽ bị thương nặng. Hình thức đặt bẫy này là nguyên nhân lớn gây giảm thiểu số lượng động vật hoang dã ở Đông Nam Á.

Bạn có biết?

WWF ước tính rằng luôn có hơn 12 triệu bẫy thú được cài sẵn trên các cánh rừng ở Campuchia, Lào và Việt Nam.

Theo ông Daniel, các loài động vật hoang dã - đang có nguy cơ tuyệt chủng của Việt Nam gần như chỉ sinh sống bên trong các khu bảo tồn. Vì vậy, thợ săn sẽ tập trung chủ yếu vào những khu vực này, còn bẫy họ giăng thì không cần phân biệt là bắt được con vật nào. Bẫy bắt cầy vòi hương cho các trang trại cà phê cũng sẽ bắt được các cả thể cầy vằn bắc vô tình sa chân vào. Nhưng trại cà phê cầy không cần cầy vằn bắc vì chúng khó nuôi, nên chúng được chuyển sang một đường dây khác.

“Việt Nam là một nước tiêu thụ thịt cầy, vì vậy mới có nạn săn bắt trộm bên trong các khu bảo tồn. Thợ săn sẽ bán cầy vòi hương cho các đồn điền, còn các loài cầy không ăn quả cà phê thì được bán cho các nhà hàng hoặc trang trại để làm thịt,” ông Daniel miêu tả vấn nạn nhức nhối.

“Vào năm 2020, chúng tôi đã tiến hành điều tra các đồn điền cà phê để tìm cầy vằn bắc. Chúng tôi phát hiện ra rằng trong số 57 trang trại ở Lâm Đồng và Đắk Lắk, không có trang trại nào nuôi loài vật này, nhưng người dân từ ít nhất hai trang trại cho biết họ từng bắt gặp chúng ở các tỉnh khác,” chị Mai cho biết.

Trước đó vào năm 2019, SVW cứu được 3 con cầy vằn bắc từ một trang trại ở Lâm Đồng. Trong mô hình kinh doanh này, cầy vằn bắc là loài chịu thiệt hại nặng nề hơn vì bị giết lấy thịt, nhưng cầy vòi hương cũng chịu số phận hẩm hiu không kém. Chị Mai cho biết, ở các trang trại cà phê, cầy vòi hương bị nhốt trong những chiếc chuồng chật hẹp, điều kiện sống nhìn chung đều rất tệ.

“Cầy là loài động vật sống đơn độc, ngoại trừ trong mùa giao phối, vì vậy chúng rất căng thẳng và có thể tấn công lẫn nhau,” chị cho biết. “Cầy [ở trang trại] bị cho ăn thức ăn công nghiệp và ép ăn trái cà phê vào mùa thu hoạch, nếu ăn quá nhiều có thể dẫn đến ngộ độc.” Trong tự nhiên, cầy vòi hương chỉ ăn một ít quả cà phê để bổ sung dinh dưỡng cho chế độ ăn bình thường của mình, nhưng “sẽ bị tổn hại sức khỏe nếu bị ép ăn cà phê,” chị Mai cho biết thêm.

Các chuyên gia có một thông điệp đơn giản dành cho những ai đang muốn mua cà phê cầy, dù ở Việt Nam hay ở nơi khác, đó là: “Đừng mua!”

Vì vậy, ông Daniel có một thông điệp đơn giản dành cho những ai muốn mua cà phê cầy, dù ở Việt Nam hay ở nơi khác, đó là: “Đừng mua! Chúng ta đều biết rõ ảnh hưởng của ngành công nghiệp này đến loài cầy trong tự nhiên, cũng như điều kiện nuôi nhốt khủng khiếp ở các trang trại… Cho dù con người nhắm mắt làm ngơ trước các vấn đề về bảo tồn và phúc lợi động vật, vô số hiểm họa về sức khỏe cộng đồng vẫn đang ẩn nấp sau việc tiêu thụ cà phê cầy.”

Chị Mai cho biết từng có một loại vi-rút khởi phát từ một trang trại cầy ở miền Nam. Vi-rút này đã giết chết tất cả các cá thể cầy sinh sống ở khu vực đó. Và như chúng ta đã biết, vi-rút có thể dễ dàng "nhảy" từ loài này sang các loài khác, con người cũng phải là ngoại lệ. Đây chính là ngọn nguồn cho vô vàn tai ương trong hai năm vừa qua.

Tương lai của cầy vằn bắc

Trước những mối đe dọa phức tạp mà cầy vằn bắc phải đối mặt, các nhà bảo tồn đang kêu gọi nhiều tổ chức cùng phối hợp thực hiện công tác bảo tồn cầy vằn bắc, tập trung trong phạm vi Việt Nam, để cứu loài vật này khỏi nguy cơ tuyệt chủng.

Hướng đi được cân nhắc nhiều nhất là thiết kế một chương trình nhân giống bảo tồn bền vững. Trên thực tế, đã có một chương trình bảo tồn ngoại vi được triển khai thông qua sự hợp tác giữa Vườn Quốc gia Cúc Phương và một số vườn thú ở châu Âu, trong đó có Vườn thú Newquay ở Vương quốc Anh. Thế nhưng số lượng cá thể tham gia vẫn là chưa đủ.

Theo như báo cáo chiến lược bảo tồn tự nhiên năm 2019, nếu chúng ta giảm nhu cầu tiêu thụ thịt thú rừng và tăng cường bảo vệ động vật hoang dã khỏi nạn săn bắt trộm, chúng ta sẽ cứu được cầy vằn bắc cùng với vô số loài khác, nhưng đây là những nhiệm vụ vô cùng khó khăn, phải mất hàng thập kỷ để hoàn thành.

Chị Mai cho biết trọng tâm chính của SVW trong thời gian tới là nhân giống bảo tồn cầy vằn bắc. Tổ chức hiện đang phối hợp với Thảo Cầm Viên Sài Gòn — nơi đang nuôi dưỡng bảy cá thể — để sau này chuyển về Vườn quốc gia Cúc Phương và nhân giống. “Chúng tôi dự định sẽ làm việc với các vườn thú khác trên khắp Việt Nam để khi họ nhận được cầy vằn bắc, họ sẽ liên hệ với chúng tôi và thực hiện chương trình nhân giống,” chị Mai nói thêm. “Chúng tôi cũng đang làm việc với các trang trại động vật hoang dã để nâng cao nhận thức chung.”

Một con cầy vằn bắc ở Thảo Cầm Viên Sài Gòn. Ảnh: Michael Tatarski.

Trong số nỗ lực bảo vệ loài cầy còn có trang web NoCivetCoffee.com và trang Facebook "No Civet coffee - Không sử dụng cà phê chồn." Trang được lập ra với mục đích "nâng cao nhận thức của người tiêu dùng cà phê cầy về việc bảo tồn, bảo vệ cầy vòi hương, cũng như các loại bệnh liên chủng loài có thể khởi phát từ các trang trại (cà phê) cầy ở Việt Nam.”

SVW cũng đã phát hiện một số bằng chứng về việc rao bán cầy vằn bắc làm vật nuôi trên mạng. Tuy nhiên, không ai biết liệu hoạt động này có phổ biến hay không, bởi phần lớn mạng lưới buôn bán động vật hoang dã, cả hợp pháp và bất hợp pháp, vẫn còn nằm trong tối.

Trước mắt, nhân giống bảo tồn được coi là giải pháp khả thi nhất. Các nhà bảo tồn mong muốn bắt đầu càng sớm càng tốt, thay vì đợi đến khi cầy vằn bắc gần tuyệt chủng — một viễn cảnh rất có thể xảy ra khi chúng ta không biết còn bao nhiêu cá thể của loài này trong tự nhiên, và nạn săn bắt trộm vẫn diễn ra một cách nhan nhản.

Để đạt được những mục tiêu cụ thể mà các báo cáo bảo tồn đặt ra cho thập kỷ tới, chúng ta sẽ cần đến những nỗ lực to lớn từ chính phủ lẫn tài nguyên tư nhân. Thế nhưng, có hai bước đơn giản mà bất kỳ độc giả nào cũng có thể làm để giúp đỡ cầy vằn và các loài khác, đó là: Không mua cà phê cầy/chồn, và giải thích cho mọi người xung quanh bạn vì sao họ cũng không nên tiêu thụ sản phẩm này.

Độc giả của Natural Selection có lẽ sẽ không bao giờ được nhìn tận mắt một chú cầy vằn bắc nào (ngoại trừ ở Thảo Cầm Viên Sài Gòn), nhưng hãy biết rằng loài động vật nhỏ bé, có sọc và đốm trên lưng này sẽ biết ơn bạn vô cùng vì đã góp phần bảo vệ chúng.

Minh hoạ: Hannah Hoàng, Phan Nhi, Simona Nguyễn.
Ảnh: Matthew Maran, Newquay Zoo, Shaldon Wildlife Trust, Curriculum Nacional, Michael Tatarski, Zoochat.com, iucnredlist.org.

Điếu văn cho vị chúa sơn lâm cuối cùng của Việt Nam

2022-01-31T12:09:16+07:00

Nỗi tiếc nuối về thực trạng của loài cọp ở Việt Nam không làm chúng ta vô can.

Chỉ còn một ngày nữa thôi, chúng ta sẽ bước sang tháng 2/2022 và chào đón khởi đầu của năm Nhâm Dần. Vào những năm con giáp khác, các bậc cha mẹ tương lai sẽ ngồi nghiền ngẫm quyển lịch bàn thật kỹ lưỡng, rồi chọn ra một ngày đẹp để chào đón thành viên mới của gia đình. Tuy nhiên, nhiều người Việt lại e dè năm Dần, vì họ tin rằng con gái tuổi Dần khi lớn lên sẽ khó lấy chồng. Niềm tin này xuất phát từ quan niệm lâu đời trong dân gian rằng trẻ em sinh vào năm của con giáp nào sẽ hưởng tính cách của con giáp đó. Con gái tuổi Dần vì thế chắc chắn sẽ rất bướng bỉnh, nóng nảy hoặc quá độc lập.

Tuy nhiên, quan điểm này dù vô lý, cũng mang lại cho chúng ta cái nhìn sâu sắc về mối quan hệ phức tạp của người Việt với loài cọp từ những ngày đầu khai hoang mở cõi đến nay. Nói trắng ra thì, dùng từ “phức tạp” chỉ là một cách để xoa dịu cảm giác tội lỗi và xấu hổ của bản thân tôi về nhân loại, bởi sự thật tàn nhẫn hơn thế rất nhiều: chúng ta sợ cọp đến mức đẩy chúng đến bến bờ tuyệt chủng.

Chúa tể của những cánh rừng châu Á

Nguồn bản đồ: The Conversation.

Từ đầu thế kỷ 20 đến nay, loài hổ đã mất đi 93% lãnh thổ vốn có trên toàn thế giới. Con số này vẫn đang tăng lên từng ngày từng giờ. Hổ (tên khoa học là Panthera tigris) là loài động vật có nguồn gốc từ lục địa Á-Âu. Các nhà khoa học công nhận hai phân loài chính của loài động vật này là Panthera tigris tigris (phân bố ở lục địa châu Á) và Panthera tigris sondaica (phân bố trên quần đảo Sunda của Indonesia).

Đã từng có một thời, bàn chân mềm mịn và trắng muốt của chúng ngạo nghễnh rảo bước trên những dải đất rộng lớn, từ Thổ Nhĩ Kỳ ở phía tây đến Siberia ở miền đông nước Nga, và xa về phía nam tới Bali, Indonesia. Nhưng hiện nay, hổ chỉ còn sinh sống tại một số khu vực có diện tích nhỏ nằm rải rác ở tiểu lục địa Ấn Độ, Myanmar, Thái Lan, Sumatra và Siberia.

Nếu chúng ta tạm chấp nhận giả thuyết “tính cách của mỗi người bị ảnh hưởng bởi năm sinh âm lịch,” dù nó rất thiếu tính thuyết phục, thì việc cầm tinh loài vật trung thành này cũng chẳng có gì xấu. Nhà nghiên cứu về động vật có vú George Schaller, sau khi quan sát loài hổ, đã nhận xét rằng “một con [hổ] trưởng thành ở giới tính nào cũng đôi khi chia sẻ con mồi của mình với những cá thể khác, ngay cả những cá thể không cùng huyết thống với chúng.” Hổ đực biết chia sẻ những gì mình săn được với hổ cái và hổ con, ngay cả khi nó chưa ăn xong. Hành vi này thể hiện hòa đồng nhiều hơn tập tính tranh giành và phân thứ bậc trong bầy đàn của loài sư tử. Những đặc điểm của loài hổ như ý chí mạnh mẽ, tự tin, trung thành và tôn trọng gia đình sẽ là phẩm chất đáng quý của cả bé trai và bé gái tuổi Dần.

Những đặc điểm của loài hổ như ý chí mạnh mẽ, tự tin, trung thành và tôn trọng gia đình sẽ là phẩm chất đáng quý của cả bé trai và bé gái tuổi Dần.

Bán đảo Đông Dương là nơi sinh sống của loài hổ Đông Dương — có thân hình nhỏ hơn họ hàng của chúng ở vùng ôn đới và Ấn Độ, nhưng không kém phần dũng mãnh. Các cá thể hổ thường sống một mình và đánh dấu lãnh thổ bằng nước tiểu có mùi đặc trưng, nhưng cũng có trường hợp nhiều cá thể cọp tụ tập cùng đồng loại để chia sẻ con mồi. Ở Việt Nam, cá thể hổ hoang dã cuối cùng được phát hiện tại Vườn Quốc gia Pù Mát vào năm 1999; từ đó không có một cá thể nào được phát hiện nữa, cũng không còn quần thể cọp nào có khả năng sinh sản nào ở các nước láng giềng Campuchia và Trung Quốc. May thay, vẫn còn Thái Lan và Myanmar là những thành trì cuối cùng của cọp Đông Dương trong tự nhiên, với số cả thể ở mỗi nước lần lượt là 160 và 85.

Cái tên kiêng kị không được nói ra

Vào thời xa xưa, mối quan hệ của người Việt và loài cọp được hình thành trên nền tảng của sự sợ hãi, sinh ra một loại phản ứng sinh lý “chiến đấu hay bỏ chạy,” ăn sâu trong tâm thức, và vẽ nên hình tượng “kẻ săn mồi tối thượng” gây ám ảnh đến hàng trăm năm.

Khi người Việt cổ mở rộng bờ cõi xuống phía Nam qua các cuộc khai hoang rừng rậm và thành lập làng xã, chúng ta đã được gặp chúa sơn lâm. Cuộc chạm mặt đầu tiên diễn ra trong nỗi kinh hoàng tột độ khi người đi mở cõi tiến sâu vào rừng rậm, đôi mắt không phút giây lơ là cảnh giác của anh chạm một ánh nhìn chằm chằm hướng đến mình. Sinh vật ấy không phát ra tiếng động, nhưng anh ta có thể cảm nhận được sự hiện diện của nó trên da thịt mình, ngứa rát như thể đang phát ban. Bất kỳ âm thanh nào cũng gợi lên cảm giác hiểm nguy. Ngọn đuốc rực cháy trên tay anh có thể bảo vệ anh ngay lúc đó, nhưng không thể ngăn gia súc trong chuồng biến mất chỉ sau một đêm.

Trong thời đại khai hoang, cọp tượng trưng cho ngưỡng cao nhất của hành trình chinh phục tự nhiên, bí ẩn và man rợ, là hiện thân của nguy hiểm chết người và vẻ hùng vĩ đầy mê hoặc của núi rừng hoang dã.

Trong thời đại khai hoang, cọp tượng trưng cho ngưỡng cao nhất của hành trình chinh phục tự nhiên.

Khắp vùng đồng bằng sông Cửu Long còn lưu truyền rất nhiều thần thoại về loài cọp. Những người cao tuổi kể rằng ông cha họ từng gặp cọp khi đi rừng. Hầu như ngôi làng nào cũng có miếu thờ Ông Cọp để dân làng lui tới dâng lễ vật và cầu an. Ở vùng Thất Sơn, tỉnh An Giang, dân gian tương truyền về một bầy hổ trắng hung dữ làm hại dân lành. Cho đến nay, người Việt ở nhiều vùng vẫn dùng những cách gọi như “Ông Ba Mươi” và “Ông Kễnh” để tránh gọi trực tiếp tên loài vật này, như thể chúng sẽ nghe được và bất thình linh hiện ra rồi giáng lời nguyền Avada Kedavra khiến ta chết trong tức tưởi.

Vì cọp được xem là loài vật linh thiêng bí ẩn và đầy sức mạnh, ai đánh thắng con vật này sẽ được tôn vinh là người có sức mạnh phi thường, một đại diện tiêu biểu cho đấng nam nhi. Trong lịch sử nước ta, người đầu tiên viết nên truyền thuyết “anh hùng đả hổ” chính là Bố Cái Đại Vương Phùng Hưng.

Tượng Ông Cọp ở Văn Miếu vào năm 2014. Ảnh: Erwin Verbruggen.

Tượng Ông Cọp ở một miếu thờ tại Bắc Giang. Ảnh: Bùi Thế Tâm.

Một ban thờ cọp ở Long Xuyên, An Giang. Ảnh: Bùi Thụy Đào Nguyên.

Kẻ săn mồi trở thành con mồi

Đánh thắng một con cọp không phải là chuyện dễ dàng, dù là trong quá khứ hay hiện tại, nhưng ngay cả với những chiếc răng nanh sắc nhọn và đặc tính dũng mãnh, cọp cũng không thể đấu lại trí khôn của con người. Chẳng bao lâu sau, người Việt không còn đánh cọp để tự vệ hay bảo vệ các làng mạc nữa; hành động ấy dần được thực hiện vì những mục đích thiếu phần thiện lương.

Ở phường Thủy Biều cách trung tâm thành phố Huế 3km, có một công trình kiến trúc hình tròn kỳ lạ được tạo thành từ hai lớp tường gạch, lớp bên trong cao hơn lớp bên ngoài. Phía trên cổng vào đề tên công trình là “Hổ Quyền,” rìa phía Nam có 5 chuồng cọp với cửa chuồng hướng về bãi đất trung tâm. Đây là đấu trường dùng để tổ chức những trận chiến man rợ giữa voi và cọp để mua vui cho nhà vua và quan lại thời Nguyễn. Hổ Quyền được xây dựng vào năm 1830 dưới thời vua Minh Mạng, với mục đích ban đầu là nơi huấn luyện voi chiến. Theo thời gian, công trình kiến trúc bằng đá này đã trở thành nơi giải trí ghê rợn. Bạn đọc có thể đọc thêm bài viết về loài voi trong cùng chuyên mục Natural Selection để tìm hiểu thêm về đấu trường này.

'Thư hùng' của tác giả Tuấn Dương. Ảnh: Phanxipăng.

Các trận chiến sinh tử giữa voi và cọp vốn đã là một trào lưu phổ biến trước khi Hổ Quyền được xây dựng. Gần một thế kỷ trước đó, một cuộc hỗn chiến đẫm máu đã diễn ra dưới thời chúa Nguyễn Phúc Khoát vào năm 1750. Trong đó, 40 con voi chiến đã tiêu diệt 18 con cọp — gần tương đương với toàn bộ quần thể cọp Đông Dương còn sống ở Đông Dương ngày nay. Trận đấu cuối cùng diễn ra vào năm 1904 dưới thời vua Thành Thái, nhưng công trình đặc biệt này vẫn tồn tại đến ngày nay và trở thành một phần của khu di tích cố đô Huế.

Chưa có nghiên cứu nào chứng minh công dụng chữa bệnh của xương cọp, nhưng điều đó không ngăn được những kẻ săn trộm.

Đến thế kỷ 20, người Việt không còn bắt cọp để phục vụ các trò tiêu khiển nữa mà bắt đầu săn chúng vì mục đích thương mại, tiêu biểu như việc lấy xương cọp để nấu cao hổ cốt. Đây là một bài thuốc nổi tiếng trong y học cổ truyền Trung Hoa được các tầng lớp giàu có ưa chuộng. Hiện nay chưa có nghiên cứu nào chứng minh công dụng chữa bệnh của xương cọp, nhưng điều đó không ngăn được những kẻ săn trộm lùng sục các cánh rừng khắp châu Á để thỏa mãn nhu cầu vô độ của người mua.

Thế trận đảo ngược

Hệ quả của vấn nạn săn trộm là toàn bộ họ Panthera tigris đã rơi vào danh mục “Nguy cấp” của Sách Đỏ. Số hổ Đông Dương còn lại của Việt Nam chỉ có thể tồn tại các trung tâm cứu hộ. Năm 2021 là một năm vất vả với các nhân viên thực thi pháp luật trong vấn đề bảo vệ động vật hoang dã. Vào tháng 8, cảnh sát Nghệ An bắt được hai người đang vận chuyển bảy con hổ con bằng xe hơi để đem đi bán; các bé hổ hiện đang được nhân viên ở công viên quốc gia Pù Mát chăm sóc. Vài ngày sau đó, cũng ở Nghệ An, cảnh sát tìm thấy 17 con hổ trưởng thành bị nuôi nhốt như gia súc ở một hộ dân. Đáng tiếc thay, tám con đã chết không lâu sau khi được cứu, chín con còn lại đều giữ được trạng thái khỏe mạnh và được đưa vào một khu phức hợp du lịch sinh thái. Người nuôi còn thú nhận rằng bầy hổ được nhập lậu từ Lào khi còn nhỏ và đã sống trong nhà họ từ đó đến giờ.

Có vắt óc ra nghĩ ngợi đến mấy cũng không thể hiểu được mục đích của người chủ cũ khi nuôi nhốt một bầy hổ như thế. Nhưng xét đến những cái chuồng tồi tàn được xây dưới lòng đất và tình trạng suy dinh dưỡng của các con vật, mục đích ấy chắc chắn không phải lương thiện. Bầy hổ đáng thương giờ đã thoát khỏi số phận làm nguyên liệu nấu rượu gạo cho những gia đình giàu có, nhưng chúng không thể trở về rừng rậm, vì hầu hết cọp lớn lên trong tình trạng nuôi nhốt đều mất đi khả năng sinh tồn trong môi trường hoang dã. Chúng từ lâu đã phụ thuộc vào con người trong từng miếng ăn, vì vậy sẽ không thể né tránh nơi có con người sinh sống hay bàn tay hiểm ác của những kẻ săn trộm. Lựa chọn tốt nhất cho hoàn cảnh của chúng là các trung tâm cứu hộ, khu bảo tồn động vật, ít lý tưởng hơn là sở thú.

Trung tâm cứu hộ động vật hoang dã Hà Nội hiện là nơi cư ngụ của quần thể hổ lớn nhất Việt Nam, với 36 con thuộc các giới tính và độ tuổi khác nhau, tất cả đều được giải cứu từ tay các băng buôn lậu. Thảo cầm viên Sài Gòn có tám con: ba con cọp Đông Dương và năm con cọp Bengal.

Ông Lương Xuân Hồng, Giám đốc Trung tâm cứu hộ ở Hà Nội, là một người luôn tâm huyết với công tác phục hồi chức năng cho động vật. Ngoài giờ làm việc, ông thậm chí còn tự rèn luyện thể lực để chuẩn bị các chuyến đi đến miền rừng núi để thả động vật bị săn bắt về với môi trường sống tự nhiên. Ông Xuân Hồng ấp ủ mơ ước “trả hổ về rừng,” nhưng tiếc là “trong nước không có khu rừng nào phù hợp để bảo vệ chúng.” Với sự tận tâm của các nhân viên bảo tồn, bầy hổ ở trung tâm đều được đặt những cái tên nghe rất trìu mến, có chế độ ăn uống phù hợp, dụng cụ hỗ trợ phát triển và sự chăm sóc của bác sĩ thú y.

Có thể yên tâm cho rằng đây chính là cuộc sống tốt nhất cho những con vật có hoàn cảnh khó khăn. Trong khi đó, phương án ngược lại có thể khiến chúng một lần nữa rơi vào tay những kẻ săn trộm ngay trong chính môi trường sống tự nhiên của mình, vì chúng đã được dạy không sợ con người.

Sự tồn tại đẹp đẽ của loài cọp trong thế giới tự nhiên có một khuyết điểm tai hại: chúng đã tiến hóa để không cảm thấy sợ hãi trước bất cứ thứ gì, chúng đi lang thang và ngự trị lãnh thổ theo tự tôn của riêng mình. Nhưng quá trình chọn lọc tự nhiên của loài cọp không thích ứng được với sự trỗi dậy nhanh chóng của một kẻ săn mồi đáng gờm khác: loài người. Con người đã từng khiếp sợ loài cọp suốt hàng trăm năm, nhưng giờ đây tình thế đã bị đảo ngược. Cọp ơi, xin cọp đấy, hãy tránh con người như tránh tà. Một năm Dần nữa đang lấp ló trước hiên nhà, và chắc chắn rằng chúng ta vẫn chưa thể đánh bại nạn săn trộm và buôn lậu loài vật đáng thương này trong năm mới. Mỗi người chúng ta chỉ có thể thấp thỏm hy vọng rằng ở chu kỳ 12 con giáp tiếp theo, sẽ vẫn còn những con cọp Đông Dương còn sống trong yên bình, vểnh râu đầy ngạo nghễ và phát ra tiếng gầm vang vọng khắp rừng sâu.

Natural Selection - Sài·gòn·eer

Kiến Ba Khoang: Hiện thân của nỗi kinh hoàng và hình phạt tàn khốc từ tạo hoá

Kiến ba khoang gây ra các vết loét lớn không phải bằng vết cắn hay vết đốt, mà bằng một loại độc tố có tên là pederin tiết ra từ cơ thể.

Kiến ba khoang là lời cảnh báo sớm về những thảm hoạ tiềm tàng nếu con người không "làm lành" với mẹ thiên nhiên.

Sứa đỏ — thức quà mùa hè vội đến vội đi từ đại dương

Bảy ngày hạ, nửa tháng đông…

Man mát như cơn gió nồm nam

Bồ kết: Thương hiệu dầu gội của mẹ Trái Đất

Nhà ai bị tóc xấu, tóc khô, có thể liên hệ bồ kết để được cứu chữa!

Có thể bạn chưa biết?

Thương hiệu dầu gội của mẹ Trái Đất

Cùng nấu dầu gội bồ kết tại nhà

Có thể bạn chưa biết?

Tháng 3 có mùa hoa bưởi gây thương nhớ bao lớp người thủ đô

Hương tỏa từ những vần thơ

Phố phường thêm màu nhã nhặn

Mê mẩn thức quà giao thời

Đuông dừa: từ đặc sản 'khó xơi' của miền Tây đến khắc tinh của nông dân xứ dừa

Rắn hổ mang chúa, kẻ hướng nội ôn hòa, nhưng mang danh hung hãn

Luận công, luận tội hoa sữa, nàng thơ gây tranh cãi của mùa thu Hà Nội

Có một loài hoa gần gũi như thế

Hoa sữa nở hoa trên đất Việt từ bao giờ?

Luận công, luận tội loài hoa của mùa thu

Tìm cách giữ mùi hương thủ đô

Luận tội lục bình, kẻ xâm lược sông nước Việt bằng vẻ đẹp phù phiếm

Tình yêu và chiến tranh

Sức sống vượt biên giới

“Kẻ thù số một” của Việt Nam?

Ngoài việc gây ra những tác hại trực tiếp đến đời sống con người, lục bình còn phá hủy cân bằng sinh thái.

Sáng kiến hay tối kiến

Ăn thử 10 loại trái cây dân dã để thấy thiên nhiên Việt Nam giàu đẹp thế nào

Trái cỏ đại diện cho những loài cây trái hoang dã, bình dị đã và đang có mặt khắp sân nhà, vạt rừng hoang Việt Nam, ngày ngày ra trái chỉ với mục đích duy trì nòi giống mà không phải bận tâm đến khẩu vị phàm ăn của loài người.

1. Lêkima | Pouteria lucuma

2. Trứng cá | Muntingia calabura

3. Xay | Dialium cochinchinense

4. Bình bát | Annona glabra

5. Trâm | Syzygium cumini

6. Ô môi | Cassia grandis L.f.

7. Tầm bóp | Physalis peruviana

8. Nhót | Elaeagnus latifolia

9. Chùm ruột | Phyllanthus acidus

10. Thị | Diospyros decandra

Sấu gọi hè, chứa chan hương vị Hà Nội đầy thương nhớ

Tuy “sấu” mà xinh

Ai đã trồng sấu hai bên phố?

“Mấy hôm trước còn hoaMới thơm đây ngào ngạt,Thoáng như một nghi ngờ.Trái đã liền có thật.”

Thức quà giữ “hồn” thủ đô

Trái thị: Thơm thiệt thơm mà chát cũng thiệt chát

Trái thị, thứ quả vàng ngọc trong văn hóa Việt Nam.

Bù đắp cho vẻ ngoài khiêm tốn của trái thị là một hương thơm diệu kỳ.

Có thể bạn chưa biết

Thị ơi thị à, thị rơi bị bà, bà để bà ngửi chứ bà không ăn.

Trái thị thơm ngọt ngào nhưng vị thì trái ngược.

Dấu hoa thị có cái tên như vậy vì giống với hình dáng bông hoa của cây thị.

Bởi tôi không mua một món hàng. Tôi mua kỷ niệm.

Lần đầu tiên, trái thanh long có trong bài viết Natural Selection

Thanh long có thứ mùi vị “sai sai thế nào,” chỉ có thể diễn tả bằng cảm giác đi ngược chiều thang cuốn trong trung tâm thương mại.

Thanh long không phải là loại thực vật bản địa của Việt Nam, mà có nguồn gốc từ Trung Mỹ và Nam Mỹ, nơi nó được gọi bằng cái tên pitaya.

Việt Nam hiện là quốc gia sản xuất thanh long lớn nhất thế giới với hơn 1,4 triệu tấn bán ra thị trường hàng năm

Nông dân trên khắp thế giới chạy đua để bắt kịp với “cơn sốt” thanh long.

Gõ nước: Loài cây hồi sinh từ bờ vực tuyệt chủng giúp ứng phó với biến đổi khí hậu

Bộ phận hữu dụng nhất của gõ nước là thân gỗ bền chắc và có độ chống nước tương đối, được dùng làm vật liệu trong nhiều dự án xây dựng.

Có thể bạn chưa biết

Một trong những nỗ lực đáng ghi nhận của MangLub là việc nâng cao ý thức cộng đồng thông qua các tour du lịch sinh thái với các trải nghiệm trồng và chăm sóc cây dành cho những người tham gia.

Chuyện đời thương tâm, cô độc trăm năm của cụ rùa hồ Gươm

Cụ rùa Hoàn Kiếm đã có thể trở thành nạn nhân của “hội chứng Bambi” — khi con người chỉ quan tâm bảo tồn những loài động vật “nhìn yêu thế.”

Tiên sư cái phường khỉ vàng, thành viên 'báo đời' nhất họ linh trưởng

Khi bạn đọc tin tức về những nghiên cứu khoa học trên linh trưởng, đối tượng nghiên cứu ấy rất có thể là khỉ vàng.

Khỉ vàng có bản tính hung dữ, tàn bạo, ranh mãnh và rất dễ bị kích động.

Cá Sấu — từ kẻ săn mồi tiền sử đến nô dịch của ngành thời trang

Loài cá sấu mà chúng ta biết ngày nay xuất hiện vào khoảng 95 triệu năm trước.

Chúng ta không biết giống loài cụ thể của những con cá sấu trong truyền thuyết, nhưng các nhà động vật học đã tìm hiểu được rằng cá sấu nước mặn và cá sấu Xiêm có môi trường sống và lịch sử tiến hóa khác nhau.

Nếu muốn loài cá sấu tồn tại thêm vài thế kỉ nữa, công tác bảo tồn cần dựa vào một đồng minh không mấy ai ngờ tới: chính là những trại nuôi cá sấu đã khiến chúng suy giảm số lượng loài trong tự nhiên.

Đom đóm: Vụt sáng để rồi dần biến mất trong kho tàng dã sử Việt Nam

Người đồng hành của ruộng lúa và tuổi hoa niên

Có thể bạn chưa biết

Sự thật ‘xôi thịt’ đằng sau đèn đom đóm

Có thể bạn chưa biết

Ánh sáng ngày càng le lói

Thực vật ngập mặn: Biệt đội siêu anh hùng ngày đêm bảo vệ đất liền trước biến đổi khí hậu

“Mấy hôm trước còn hoa
Mới thơm đây ngào ngạt,
Thoáng như một nghi ngờ.
Trái đã liền có thật.”