Đời Sống - Sài·gòn·eer

Lắng Nghe Điểm Chạm: khi nghệ thuật chuyển động mở ra cái nhìn mới về cộng đồng Điếc ở Sài Gòn

2025-08-30T11:00:00+07:00

Lắng Nghe Điểm Chạm là dự án mang nghệ thuật biểu diễn đến gần hơn với các cộng đồng yếu thế và nhóm thiểu số ở Việt Nam, đồng thời khơi mở khả năng ứng dụng nghệ thuật ngay trong đời sống của họ.

Sáng kiến được khởi xướng bởi Câu lạc bộ Thân Nghiệm và Saigon Theaterland, dưới sự hỗ trợ của Viện Goethe, Hear.Us.Now và Đại học HUTECH. Sang mùa thứ hai, dự án đã cùng các nghệ sĩ tập sự thuộc cộng đồng Điếc* và khiếm thính ở Sài Gòn khám phá nghệ thuật múa và chuyển động, đồng hành với họ là những nghệ sĩ tập sự người nghe ** và các phiên dịch viên ngôn ngữ ký hiệu.

Dù có quy mô đáng kể, cộng đồng Điếc ở Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều rào cản hệ thống, phần lớn vì chưa được hỗ trợ đầy đủ về mặt ngôn ngữ. Tính đến năm 2024, Việt Nam có khoảng 2,5 triệu người điếc và Khiếm thính, trong đó 60% đang ở độ tuổi lao động. Phần lớn họ giao tiếp bằng các ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam theo vùng miền, với ba phương ngữ tiêu biểu: Ngôn ngữ ký hiệu Hà Nội, Ngôn ngữ ký hiệu Hải Phòng và Ngôn ngữ ký hiệu Thành phố Hồ Chí Minh.

Một vài ký hiệu cơ bản của Ngôn ngữ ký hiệu Hà Nội. Nguồn video: UNDP.

Với người điếc, Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam mới là tiếng mẹ đẻ, chứ không phải tiếng Việt, vốn có hệ thống ngữ pháp và từ vựng hoàn toàn khác biệt. Vì thế, họ thường phải dựa vào dịch vụ phiên dịch ngôn ngữ ký hiệu để tiếp cận thông tin một cách chính xác và đầy đủ. Tuy nhiên, ngoài những cơ sở giáo dục chuyên biệt hay các không gian do cộng đồng Điếc tự xây dựng, hầu hết các môi trường hàng ngày — từ nơi làm việc, giải trí đến chăm sóc sức khỏe — đều chưa đáp ứng nhu cầu giao tiếp của họ. Do đó, cộng đồng Điếc vẫn bị tước đi quyền tiếp cận bình đẳng với những trải nghiệm vốn sẵn có cho người nghe, chưa kể đến gánh nặng chi phí phiên dịch trong bối cảnh thiếu hỗ trợ từ chính sách.

Ở thời điểm hiện tại, diễn ngôn về người điếc và khiếm thính ở Việt Nam vẫn còn mang tính quy chụp, thường chỉ xoay quanh giáo dục và y tế. Chính vì vậy, sự xuất hiện của những không gian nghệ thuật và giải trí dành cho cộng đồng này, dù còn ít ỏi, lại trở nên đặc biệt và mới mẻ. Chẳng hạn, dự án Nghe bằng mắt nhiều năm qua đã khuyến khích hợp tác giữa nghệ sĩ điếc và nghệ sĩ người nghe ở Hà Nội để cùng sáng tạo các tác phẩm phim và nghệ thuật thị giác. Tại Sài Gòn, Lắng Nghe Điểm Chạm cũng mở ra cho cộng đồng Điếc cơ hội tiếp cận nghệ thuật múa và chuyển động: như một lựa chọn nghề nghiệp, cũng như như một hành trình khám phá bản thân; đồng thời tạo cầu nối đồng cảm giữa hai cộng đồng.

*Saigoneer viết hoa chữ “Điếc” khi nói đến cộng đồng và văn hoá của người khiếm thính về chung.

**không khiếm thính

Từ một lớp học ký hiệu

“Từ khoảng mười năm trước, khi còn du học ngành múa ở Mỹ, mình đã bắt đầu thấy tò mò và hứng thú với các ngôn ngữ ký hiệu,” anh Lyon Nguyễn chia sẻ với Saigoneer trong một buổi tập dượt của dự án. Lyon hiện là nhà nghiên cứu và giảng dạy nghệ thuật múa-chuyển động, phụ trách Câu lạc bộ Thân Nghiệm, đồng thời cũng là giảng viên chính kiêm thành viên ban tổ chức Lắng Nghe Điểm Chạm. Anh nói: “Mình thấy chúng có những điểm tương đồng với múa: giữa việc dùng chuyển động cơ thể để giao tiếp về cảm xúc của múa, và việc dùng chuyển động để trao đổi về những hoạt động hằng ngày của ngôn ngữ ký hiệu.”

Lyon Nguyễn (trái) và Phương Nguyễn (phải).

Sau khi trở về Việt Nam vào năm 2023 và đăng ký học một lớp ngôn ngữ ký hiệu, Lyon đã gặp chị Hạnh, một phiên dịch viên ngôn ngữ ký hiệu. Cuộc gặp gỡ tình cờ này cũng là cơ duyên với Hạnh, bởi lúc đó chị đang tìm một giáo viên dạy múa sẵn sàng tiếp nhận người bạn điếc của mình. Nhờ vậy, Hạnh dần kết nối được với những nghệ sĩ như Lyon và Phương Nguyễn, người phụ trách Saigon Theaterland. “Theo gợi ý của hai nghệ sĩ điếc đến từ Wales, Saigon Theaterland đã quyết định mở rộng các vở diễn để trở nên gần gũi với một cộng đồng khán giả lớn hơn,” anh Phương chia sẻ. “Mình rất bất ngờ, vì chưa bao giờ thấy có nhiều người điếc và khiếm thính đến xem như vậy. Sau đó mình đã chủ động hẹn gặp riêng các bạn ấy và các phiên dịch viên.”

Hạnh là một phiên dịch viên cho Lắng Nghe Điểm Chạm.

Những ai mong muốn tham gia Lắng Nghe Điểm Chạm đều có thể ứng tuyển qua các đợt tuyển chọn công khai. Từ đó, ban tổ chức sẽ chọn ra 8–10 nghệ sĩ người điếc và bốn nghệ sĩ người nghe. Anna Hương, một trong các nghệ sĩ điếc góp mặt từ mùa một, cho biết: “Mình luôn mong muốn được học múa chung với người nghe, và hoà nhập với người nghe để tham gia bộ môn múa-chuyển động. Mình đăng kí tham gia, do gặp được nhóm người nghe này giới thiệu về nghệ thuật múa-chuyển động, và thấy thích. Ước mơ của mình là làm diễn viên múa, và mình tin là qua chương trình này người khác sẽ thấy người điếc có thể làm được!” Trong khi đó, Chiêu Anh, một chuyên viên tâm lý tham gia dự án ở mùa hai, kể rằng cô biết đến Lắng Nghe Điểm Chạm qua một thông báo trên Facebook.

Trong vòng ba tháng, ban tổ chức cùng các nghệ sĩ đều đặn tham gia một buổi workshop hàng tuần về múa-chuyển động và ngôn ngữ ký hiệu, vừa để chuẩn bị cho buổi diễn cuối mùa, vừa để tạo nền tảng cho bền vững cho dự án ở những mùa tiếp theo.

Tính kết nối của nghệ thuật chuyển động

Có lẽ nhiều người sẽ thắc mắc: vì sao người điếc lại muốn trải nghiệm một loại hình nghệ thuật vốn gắn liền với âm nhạc? Thực tế, dù các tiết mục vẫn có nhạc nền đi kèm, các nghệ sĩ của dự án chủ động gọi thực hành của mình là “nghệ thuật chuyển động” để khẳng định hướng đi tiên phong và táo bạo, khác biệt với hình thức múa truyền thống. Song song với đó, 3 tháng là một quãng thời gian quá ngắn ngủi cho một bộ môn vốn cần nhiều năm rèn luyện để đạt được sự đồng bộ.

Nghệ thuật chuyển động ở đây lại giống với diễn xuất hơn: không lệ thuộc vào việc di chuyển theo từng nhịp đều đặn, thay vào đó tập trung nhiều hơn vào những tự sự dệt từ diễn cảm và tương giao cơ thể của các vũ công. Những yếu tố này không chỉ vượt ra khỏi giới hạn của ngôn ngữ nói, mà còn là nơi người điếc tìm thấy sự đồng điệu và phát huy thế mạnh của mình.

Khởi động là một phần không thể thiếu của bất kì hoạt động thể chất nào.

Sau phần khởi động, thông qua sự hỗ trợ của phiên dịch viên, Lyon cùng các trợ giảng và nghệ sĩ làm việc theo nhóm nhỏ để trao đổi và điều chỉnh những động tác do họ đồng sáng tạo. Đây là một thực hành mang tên chạm ứng tấu (contact improvisation). “Tụi mình chuyển động để hiểu cơ thể, đồng thời để kết nối với người khác và nhận ra những tương giao nảy sinh từ đó,” Chiêu Anh giải thích. “Những tương giao này không có ngôn ngữ của lời nói, mà có ngôn ngữ của cơ thể, của những điểm chạm và lực tác động. Và tụi mình học cách hiểu nhau qua chính những ngôn ngữ ấy.”

Trong một nhóm, các thành viên khởi động bằng cách “viết” tên mình bằng nhiều bộ phận cơ thể khác nhau trên nhiều bề mặt: có người vẽ chữ cái trong không trung bằng cùi chỏ trái, hoặc viết lên sàn bằng mũi chân phải. Phần “chạm” bắt đầu khi, chẳng hạn, một vũ công dùng cơ thể bạn diễn để viết tên mình: vừa phác chữ vừa đỡ nhẹ đầu bạn diễn như thể đó là ngòi bút.

Từ những thử nghiệm ấy, điệu múa dần được hình thành: chuyển động tạo nên những giằng co đầy chất thơ, còn ý nghĩa thì tự nhiên hé lộ trong quá trình. Giữa các buổi tập, nghệ sĩ có thời gian nghỉ để chuyện trò, làm quen; trong đó, nghệ sĩ người nghe tập giao tiếp với bạn diễn người điếc bằng thứ ngôn ngữ ký hiệu còn vụng về của mình. Buổi workshop khép lại bằng những phút chiêm nghiệm chung.

Anna (trái), Hiếu (giữa) và Chiêu Anh (phải) đều tìm đến dự án qua những con đường khác nhau.

Với các nghệ sĩ điếc tham gia, nghệ thuật chuyển động không chỉ khơi mở tiềm năng sáng tạo mà còn giúp họ làm giàu đời sống cảm xúc và tinh thần của chính mình.

“Múa thông thường không giúp mình hiểu được cảm xúc, hay những giằng xé bên trong mà mình không biết cách chữa lành,” Anna chia sẻ. “Nhưng từ khi biết đến nghệ thuật chuyển động, mình cảm thấy nó giúp mình vượt lên, hàn gắn những vết thương nội tâm, tin rằng bản thân có thể làm được nhiều điều hơn, đồng thời học cách chấp nhận cả những khuyết điểm của mình.”

Đây cũng chính là điểm khác biệt của Lắng Nghe Điểm Chạm mùa thứ hai so với mùa trước: các nghệ sĩ điếc đi sâu hơn vào nội tâm, chắt lọc trải nghiệm sống và văn hoá điếc, như ngôn ngữ ký hiệu, để kể nên những câu chuyện mang đậm dấu ấn cá nhân. Và dù rất riêng, những câu chuyện ấy vẫn mở ra sự kết nối và đồng cảm với khán giả nhờ một đời sống cảm xúc phong phú được trình hiện trên sân khấu.

Quá trình sáng tạo trong nghệ thuật chuyển động giúp người tham gia khai mở tiềm năng nghệ thuật của chính mình.

“Đây là nghệ thuật mà tất cả cơ thể đều có thể tham gia,” Lyon chia sẻ. “Mọi người đều có thể tiếp cận được, bất kể khuyết tật, thể trạng, giới tính, hay màu da. So với các bạn diễn viên múa người nghe, mình thấy ngay các bạn điếc rất nhạy với chuyển động, với thị giác và những cái chạm của cơ thể.” Phương tiếp lời: “Mình thì tin là mọi cơ thể đều bình đẳng: không có cơ thể nào là phù hợp hơn hay là kém phù hợp hơn cho việc thực hành nghệ thuật. Đôi khi, người nghe với nhau, khả năng nói chuyện giúp chúng ta giao tiếp với nhau rất nhanh, nhưng mình lại quên đi là mình còn có một ngôn ngữ rất kì diệu khác đó là ngôn ngữ cơ thể.”

Vượt qua rào cản ngôn ngữ

Song song với mỗi buổi workshop nghệ thuật chuyển động là một lớp Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam, được tổ chức vào ngày hôm sau. Mục đích là để xây dựng tinh thần cộng đồng, thu hẹp khoảng cách giao tiếp và văn hóa giữa nghệ sĩ người điếc và nghệ sĩ người nghe, giúp họ cộng tác tốt hơn trong các buổi tập duyệt.

Bảng chữ cái trong Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam.

Thông thường, người tham dự sẽ cùng nhau ôn lại từ vựng và luyện tập đánh vần bằng tay. Sau đó, các giảng viên Ngôn ngữ ký hiệu sẽ hướng dẫn một vài trò chơi khởi động, đồng thời giới thiệu thêm từ vựng mới theo chủ đề và một số cấu trúc ngữ pháp cơ bản. Cụ thể, họ được học Ngôn ngữ ký hiệu TP. HCM, phát triển từ sự kết hợp giữa các ký hiệu bản địa và Ngôn ngữ ký hiệu Pháp, được đưa vào Việt Nam từ năm 1886, khi ngôi trường đầu tiên dành cho người điếc được thành lập tại Bình Dương.

Khi tham gia các hoạt động người tham dự vừa rèn luyện khả năng sử dụng Ngôn ngữ ký hiệu, vừa học thêm những quy tắc giao tiếp trong văn hoá điếc: như giữ im lặng khi ký hiệu, duy trì ánh mắt và biểu cảm gương mặt phù hợp.

“Hiện tại, các bạn người nghe vẫn còn ngại khi giao tiếp bằng Ngôn ngữ ký hiệu với bạn điếc, trong khi các bạn điếc lại tự tin hơn,” Hạnh, phiên dịch viên chính của dự án, chia sẻ. “Tuy nhiên, mình nhận thấy mối quan hệ giữa hai nhóm đang dần cải thiện; điều quan trọng là phải chủ động giao tiếp với nhau.”

Luyện tập Ngôn ngữ ký hiệu tại một workshop.

Sau cùng, các phiên dịch viên vẫn nắm giữ vai trò then chốt trong quá trình làm việc của dự án. Hạnh chia sẻ thêm về công việc của mình: chị là người giải thích các thuật ngữ múa hay động tác của giảng viên người nghe để nghệ sĩ điếc hiểu được ý đồ phía sau, đồng thời chuyển tải lại những thắc mắc của nghệ sĩ Điếc cho giảng viên.

“Mình thấy nhiều người nghe thường nghĩ rằng, nói chuyện với người điiếc thì chỉ cần ra hiệu là đủ, đâu cần phiên dịch cho rườm rà,” Hạnh nói về những hiểu lầm quanh nghề phiên dịch. “Nhưng thật ra, phiên dịch viên chính là chiếc cầu nối để kiến thức được truyền tải rõ ràng, chính xác đến cộng đồng Điếc, ở bất cứ lĩnh vực nào họ muốn tham gia.”

Tiếp bước

“Lắng Nghe Điểm Chạm đã giúp mình ý thức rõ hơn rằng quanh mình có rất nhiều cộng đồng khác nhau,” Chiêu Anh chia sẻ khi nói về tầm quan trọng của nhận thức liên cộng đồng và quyền của người khuyết tật. Chị nói thêm: “Chúng ta nên nghĩ: mình có thể cùng chung sống như thế nào? Mình có thể cùng phát triển ra sao? Mình có thể kết nối với nhau thế nào?”

“Rõ ràng, những người mong muốn xã hội hiểu đúng về người điếc nhất vẫn chính là các thành viên trong cộng đồng,” Hiếu, một nghệ sĩ múa của cộng đồng Điếc, chia sẻ. “Mình cảm thấy hiện tại người điếc vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn, và mình hy vọng những mô hình như Lắng Nghe Điểm Chạm sẽ được nhân rộng, có được sự hỗ trợ lâu dài từ phía nhà nước hoặc từ các tổ chức có ảnh hưởng, để tạo thêm nhiều cơ hội hơn cho người điếc.”

Chiêu Anh (trái) và Hiếu (phải).

Anna cũng tin rằng tinh thần đoàn kết giữa hai cộng đồng là vô cùng quan trọng — kể cả trong mối quan hệ giữa người điếc và cha mẹ người nghe trong gia đình — để xoá bỏ kỳ thị và hướng tới sự công bằng, bình đẳng thật sự. Chị muốn người nghe bước thêm một bước để nhìn rõ vào văn hoá người điếc, và có thể giao tiếp được với cộng đồng. “Chính vì vậy, mình muốn người nghe học Ngôn ngữ Ký hiệu: phải hiểu rõ thì mới tôn trọng văn hoá người điếc, và như thế mới hỗ trợ cộng đồng Điếc được.”

Dự án được kỳ vọng sẽ là minh chứng rằng các cộng đồng có thể cùng làm việc, làm bạn và tôn trọng văn hoá lẫn nhau.

Ở cương vị ban tổ chức, Phương hy vọng dự án sẽ là một minh chứng rằng các cộng đồng hoàn toàn có thể cùng nhau làm việc, kết bạn và tôn trọng văn hoá của nhau. “Mình hy vọng chúng ta sẽ luôn thôi thúc bản thân làm giàu trải nghiệm và hiểu biết của bản thân,” Phương bày tỏ lòng cảm kích về các thành viên tham dự người điếc, “thay vì thỏa hiệp với các đặc quyền của chúng ta, hay quên đi sự tồn tại của người khác, hoặc thương hại họ.”

Vì công chúng vẫn mặc định rằng người điếc thiếu trí tuệ hay không có khả năng làm nghệ thuật, Anna, Hiếu và các nghệ sĩ điếc khác trong dự án mong muốn trở thành những hình mẫu tích cực cho cộng đồng. Họ hy vọng sẽ phá vỡ định kiến, khơi nguồn cảm hứng cho những người điếc khác, trong lúc dự án được lan tỏa rộng rãi trên các kênh truyền thông đại chúng khắp Việt Nam.

Anna, Hiếu cùng các nghệ sĩ điếc khác trong dự án mong muốn trở thành những hình mẫu tích cực mới cho cộng đồng người điếc.

Ở Việt Nam, các khuyết tật vẫn thường bị nhìn qua mô hình y tế, xem đó chỉ là những “khiếm khuyết” cần được sửa chữa. Trong khi đó, những dự án như Lắng Nghe Điểm Chạm lại gợi mở cách tiếp cận qua mô hình xã hội, toàn diện và tích cực hơn. Theo đó, những bất lợi mà người khuyết tật gặp phải xuất phát từ sự thiếu sẵn sàng của xã hội trong việc thích ứng và hỗ trợ, chứ không phải từ những hạn chế nằm ngoài khả năng của họ. Vì vậy, những thay đổi mang tính hệ thống là điều hết sức cần thiết để đảm bảo họ được tham gia và tiếp cận xã hội một cách bình đẳng.

Hy vọng trong tương lai gần, các cộng đồng người khuyết tật cùng những người đồng hành sẽ chủ động hợp tác để tạo ra nghệ thuật biểu diễn mang tính phổ quát. Đồng thời, họ cũng trang bị thêm kiến thức để thực hiện những dự án không chỉ kể lại câu chuyện của chính mình một cách chân thực, mà còn mở ra những không gian giá trị để họ tự khám phá, tự quyết và vươn lên.

Một thoáng quê nhà trên những chiếc biển số xe tỉnh

2025-08-27T15:00:00+07:00

Lâu lâu, tôi gặp lại một chút quê hương mình lấp ló sau một chiếc biển số xe.

Ở Sài Gòn ngót nghét bốn năm, không ít lần tôi chạy xe trong vô định.

Băng qua những con đường, đầu óc tôi chỉ còn giữ lại một chút sáng suốt để điều khiển tay lái đến đúng nơi cần đến. Sự tất tả và mệt mỏi đã xâm chiếm tâm trí tôi, như một màn sương mỏng phủ lấy tầm nhìn trước mắt, chỉ chừa lại ánh đèn đường nhập nhoạng trong đêm, hòa cùng những bóng xe ồn ã tiếng rồ ga.

Giữa bầu không khí đặc quánh sự bôn ba của người dân tứ xứ, tôi bỗng bắt gặp một tia sáng nhỏ nhoi từ số 69 — số tỉnh Cà Mau, quê hương tôi — đang lặng lẽ nằm trên một chiếc biển xe nào đó. Khi thì nó gắn trên chiếc Dream cũ bạc màu của một ông bác già, khi lại đi cùng chiếc Vision của cô bạn đeo ba lô in logo ngôi trường tôi từng theo học. Thoáng chốc, tôi thấy nó lướt qua trên con Wave của một anh tài xế Grab đang lao vun vút, rồi bất ngờ, lại xuất hiện trên xế hộp Mercedes thong dong giữa phố.

Những lúc như vậy, nỗi ủ dột trong lòng tôi thường tan biến, nhường chỗ những dòng suy nghĩ triền miên. Họ là ai? Lên Sài Gòn để làm gì? Mình có từng gặp họ bao giờ chưa? Tôi không ngại phóng xe đuổi theo những bóng dáng đó, dù biết làm vậy cũng chẳng thể nhận được câu trả lời. Chí ít, tôi phải ráng chạy vượt lên, đủ để họ thấy biển xe tôi cũng mang số 69. Coi như cho nhau một tín hiệu đồng hương giữa xứ người.

Tôi của năm 18 tuổi hẳn sẽ không bao giờ bận tâm đến con số 69 ấy. Lúc đó tôi chưa học đại học, chưa lên Sài Gòn, và chưa biết sẽ có ngày mình bị giày vò bởi nỗi nhớ quê cồn cào ruột. Trong ký ức của tôi, con số 69 đại diện cho một Cà Mau bình yên quá đỗi: nơi đường xá rộng thênh thang, những dòng xe chậm rãi, cùng tôi băng qua những hàng bàng non rợp bóng giữa lộ, rồi đổ về trăm ngả khác nhau. Biển số 69 len lỏi trong bao kỷ niệm: là những vòng bánh xe của mẹ đưa tôi đi cắt tóc, đi may đồng phục mỗi mùa tựu trường; là tay lái của ba chở tôi tới nhà văn hóa thiếu nhi tấp nập; và là con xe của đứa bạn rủ rê tôi vào quán mì cay quen.

Và giờ, biển số 69 trên chính xe tôi lại chở tôi đến một chân trời khác, đưa đẩy tôi đến những cung đường lạ lẫm. Cái quen thân còn sót lại là những biển xe Cà Mau mờ mịt đang trôi tuột khỏi tầm mắt. Đôi lúc tôi thèm được một ai đó chạy vượt lên, hỏi một câu: “Ê! Người Cà Mau hả?” Tôi sẽ hồ hởi xiết bao, mừng rỡ xiết bao. Dù dòng đời xuôi ngược có ngăn tôi dừng lại để chuyện trò với đồng hương, tôi nhất định sẽ trao cho họ ánh mắt thật thà nhất của lòng mình.

Tôi đã nghe không ít chuyện bạn bè, người thân tình cờ gặp đồng hương trong những tình huống bất ngờ nhất. Non nửa câu chuyện trong số đó đều bắt nguồn từ dãy số nhỏ bé trên biển xe. Có người nhận ra đối phương cùng quê, rồi tay bắt mặt mừng vì xe của cả hai có cùng một biển số trong một tầng hầm đậu xe đâu đó. Một đứa bạn tôi thì bắt chuyện với chú tài xế công nghệ vì thấy con số quen thuộc hiện lên trên app. Còn một người khác, oái oăm hơn, được gặp đồng hương là… anh cảnh sát giao thông trong một lần xuất trình giấy tờ. Tôi nhận ra, dường như những con số đó là móc nối mỏng manh nhất để con người ta nhắc nhớ nhau về nguồn cội của chính mình.

Từ bao giờ, tôi cũng dần thuộc lòng: 94 Bạc Liêu, 67 An Giang. Chẳng vì điều gì cụ thể. Nhưng nhiều khi, giữa những giây phút vội vã nhất, tôi có thể nhận ra một ai đó đến từ đâu qua chiếc xe của họ. Có khi, họ cũng đang chờ một lời hỏi thăm quen thuộc để được thấy mình không lạc lõng giữa đất khách quê người.

Chuyện về Bãi Giữa sông Hồng — ốc đảo xanh tươi, thanh bình sắp biến mất khỏi lòng thủ đô

2025-08-14T17:08:00+07:00

Khi bác xe ôm sắp đi đến giữa cầu Long Biên, tôi xin được dừng lại và xuống xe.

Bác lấy làm ngạc nhiên; bảo rằng có thể đưa tôi đi hết cây cầu. Nhưng tôi từ chối, vì không định băng qua sông, mà đang tìm kiếm chiếc cầu thang hẹp sẽ đưa tôi đến điểm đến trong ngày hôm ấy: Bãi Giữa sông Hồng.

Bãi Giữa chỉ được ngăn với đất liền bằng một con lạch nhỏ tách từ sông Hồng. Nhánh sông này không còn màu đỏ đặc trưng của sông nữa, mà từ lâu đã chuyển sang màu đen với mùi nước thải mà tôi có thể ngửi thấy ngay cả khi đang đứng trên cầu — cái giá của phát triển kinh tế ồ ạt là ô nhiễm môi trường ngày càng nghiêm trọng.

May mắn thay, Bãi Giữa vẫn còn là một ốc đảo xanh tươi, thanh bình và xinh đẹp. Đây là một chốn hiếm hoi ở Hà Nội nơi mà những thứ cao nhất vẫn là cây cối chứ không phải tòa nhà; phần lớn cảnh quan trên đảo là những vườn chuối trải dài ngút tầm mắt.

Chiếc cầu thang hẹp mà tôi đang tìm rất dễ bị bỏ lỡ nếu không chú ý quan sát. Tôi đã đi qua cầu Long Biên nhiều lần nhưng không hề biết đến nó. Tôi đoán rằng cầu thang không có trong thiết kế ban đầu của cây cầu cách đây một thế kỷ. Mãi đến sau này, do nhu cầu phát sinh nên người ta mới xây thêm.

Phần lớn đất trên đảo được dùng để làm nông nghiệp và trồng chuối. Thấp thoáng vài nơi là những con đường hẹp ngoằn ngoèo luồn qua thảm thực vật xanh ngắt. Đi sâu vào trong đảo khoảng chừng vài phút, tôi đã hoàn toàn đắm chìm vào không gian yên bình nơi đây — cái ồn ào của xe cộ và công trình xây dựng dần tan biến và nhường chỗ cho tiếng lá cây xào xạc và tiếng chim hót trên cao.

Hòn đảo là một trong ít địa điểm còn sót lại ở Hà Nội nơi người dân có thể tản bộ đến bờ sông Hồng. Nhiều người vẫn đến đây để bơi trong làn nước được gọi là "dòng sông Mẹ," dù "người mẹ" này không phải lúc nào cũng có thể chở che những đứa con của mình. Tại một điểm bơi lội, tôi đọc được một tấm biển cảnh báo gây chạnh lòng: “Ở đây năm nào cũng có người chết đuối. Nếu không biết bơi thì đừng dại dột."

Cách điểm bơi đó vài chục bước chân có một ngôi miếu gọi là Miếu Hai Cô. Theo lời kể tôi được nghe, nhiều năm về trước, người dân trên đảo đã phát hiện thi thể của hai cô gái trẻ trôi dạt vào chân cầu Long Biên. Vì không xác định được danh tính của họ, chính quyền và người dân đã an táng hai cô gái tại đây và xây một ngôi miếu để người đã khuất được yên nghỉ.

Có một tấm biển gần đó cho hay Câu lạc bộ Bơi lội Sông Hồng mới đây đã bỏ công sửa sang ngôi miếu. Việc những người thích bơi lội bày tỏ lòng thương xót với những nạn nhân xấu số âu cũng là một một điều dễ hiểu, thậm chí là lẽ đương nhiên.

Hòn đảo rộng lớn này cũng là nơi an nghỉ cuối cùng của nhiều người bạn bốn chân đã từng có một mái nhà yêu thương trên khắp Hà Nội.

Rời khỏi ngôi miếu, tôi đi đến một cái hồ nhỏ gọi lại Xóm Phao, nơi sinh sống của một cộng đồng khoảng 30 gia đình. Họ sống trong những căn lều được dựng trên các thùng nổi, dùng điện từ các tấm pin năng lượng mặt trời và lấy nước từ một cái giếng gần đó. Người trong xóm chủ yếu là dân lao động tỉnh lẻ lên Hà Nội mưu sinh, được Bãi Giữa sông Hồng giang tay đón nhận và cưu mang.

Xóm Phao trước đây thường neo đậu ven sông, nhưng rồi con sông đổi dòng nên các ngôi lều kẹt lại ở hồ này. Cuộc sống của họ sẽ sớm thay đổi một lần nữa — và cả hòn đảo này cũng vậy. Bởi vì thành phố đang xem xét quy hoạch khu đô thị sông Hồng vào đầu năm sau. Người dân sẽ phải di dời để dọn đường cho việc xây dựng và mở rộng đô thị; chúng ta đã chọn hy sinh bầu không khí trong lành và yên bình để đổi lấy tăng trưởng kinh tế.

Khi rời hòn đảo, tôi nhìn thấy ba đứa trẻ đang chơi với nhau. Các em không có bất kỳ đồ chơi nào mà chỉ cầm trên tay mấy cành cây, thế nhưng cả ba lại trông vui vẻ hơn bất kỳ đứa trẻ cầm iPad nào mà tôi từng thấy.

Lòng tôi chùng xuống khi nghĩ rằng trong tương lai gần, tất cả khung cảnh này có thể sẽ không còn nữa: cây cối bị thay thế bằng những tòa nhà, đường đất hóa thành bê tông. Với tư cách là một người sắp làm cha, tôi tự hỏi liệu con tôi có bao giờ được nhìn thấy Hà Nội nhiều cây xanh như thế này không, hay thủ đô sẽ chỉ có cảnh quan đô thị vô hồn, bao quanh là rác thải của chính thành phố?

Bài viết đăng tải lần đầu vào năm 2021.

Và áo mưa giấy sẽ đến cùng cơn mưa

2025-08-11T17:48:12+07:00

Như nhiều người Việt, tôi từng sở hữu không biết bao nhiêu chiếc áo mưa giấy nhàu nhĩ, loại được quấn hờ bằng vài cọng dây thun, xếp lại thành một gói chữ nhật méo mó rồi nhét đại vào cốp xe hay hộc tủ.

Nếu gọi đây là một món đồ quốc dân thì cũng không phải nói quá. Loại áo mưa này phổ biến ở Việt Nam hơn rất nhiều nơi khác, phần vì thời tiết, phần vì cách người ta di chuyển. Ở phương Tây, cư dân chủ yếu đi ô tô hoặc dùng phương tiện công cộng nên thường mang dù vì có thể xếp gọn vào đâu đó khi không dùng. Trong trường hợp bão bùng hoặc tuyết rơi, cần che chắn kỹ hơn, họ sẽ mặc áo khoác chuyên dụng hoặc đồ bảo hộ cứng cáp hẳn hoi.

Miền xích đạo thì rất khác, trời đang nắng vỡ đầu cũng có thể chuyển sang mưa xối xả chỉ trong vài phút. Sống chung với kiểu thời tiết đỏng đảnh ấy, ở một đất nước mà xe máy là phương tiện chủ lực, những tưởng ai cũng phải thủ sẵn áo mưa trong cốp như một phản xạ sinh tồn. Thế nhưng có những ngày trời xui đất khiến, chiếc áo mưa còn đang chễm chệ trên giàn phơi, trong khi khổ chủ thì hồn nhiên bước ra đường dưới bầu trời trong xanh mà chẳng ngờ rằng đó chỉ là “ngày chưa giông bão.” Trong bối cảnh đó, chiếc áo mưa giấy nhẹ tênh, tấp vỉa hè là có thể mua được ngay, trở thành giải pháp chữa cháy cho sự lơ đễnh của con dân xứ nhiệt đới. Dù mang tên “giấy,” kỳ thực đây là loại áo mưa dùng một lần làm từ ni-lông mỏng nhẹ, nhưng cũng rất mảnh mai.

Nhập gia tùy tục, cụ thể là tục mặc áo mưa giấy.

Dù vậy, với tôi, áo mưa giấy không phải là một vị cứu tinh hoàn hảo hay thậm chí một trang phục bảo hộ hữu hiệu. Đúng như tên gọi của nó, áo mưa giấy mỏng manh đến mức chỉ cần cử động hơi nhanh hay kéo hơi mạnh tay là có thể rách toạc. Chống thấm thì cũng có, nhưng chẳng đáng là bao. Thiết kế phùng phình khiến nước dễ len vào cổ áo, tay áo, rồi từ từ ngấm hết cả người. Về chất liệu, nó không khác gì những cái bọc mà các cô các dì hay dùng để đựng bó hành, tép tỏi hay vài lạng cá sống ngoài chợ. Khi mặc áo mưa giấy, tôi cảm thấy mình như hóa thành một bịch hải sản ngoại cỡ: ướt nhẹp, loay hoay, ngộp trong lớp ni-lông lùng bùng đang bết chặt lấy da thịt.

Áo mưa giấy còn một thảm họa môi trường chực chờ. Nhiều lúc đang lội bì bõm, tôi thấy cơ man những chiếc áo mưa bị vứt bỏ nối nhau bơi trong dòng nước đục ngầu như đàn cá, cuộn tròn như lốc xoáy rồi tụ họp chằng chịt ở một miệng cống xấu số nào đấy làm nước không rút được, khiến đường sá đã ngập càng thêm lụt.

Có che đó nhưng không đáng kể.

Tới đây cũng phải giải oan một chút. Lỗi chẳng thuộc về chiếc áo mưa giấy vô tri vô giác, nó chỉ phản chiếu thói quen tiêu dùng của một xã hội phát triển nhanh đến chóng mặt. Người Việt xưa thường chống mưa bằng áo tơi đan từ lá cọ hoặc rơm, trông có vẻ thô sơ nhưng vô cùng bền chắc, có thể tái sử dụng đến mấy năm. Đấy là thời con người ta còn sống thuận theo tự nhiên, tận dụng những gì sẵn có quanh mình.

Rồi giai đoạn bao cấp, áo mưa từ chất liệu tổng hợp đã xuất hiện nhưng chưa phổ biến. Xem lại ảnh cũ từ thập niên 1970–1980, có thể thấy cảnh người ta đội luôn nón lá phóng qua mưa, hoặc tụm lại dưới một tấm bạt nhựa hiếm hoi để che chung. Lúc ấy, chiếc áo mưa là tài sản đáng quý nên mấy ai nỡ vứt bừa. Chỉ đến gần đây, khi guồng quay không ngớt nghỉ của cỗ máy công nghiệp hô biến triệu sản phẩm rẻ tiền trong chớp mắt, thì chiếc áo mưa hiện đại mới được định sẵn cho một vòng đời ngắn ngủi từ khi ra đời.

Áo tơi và áo mưa thời bao cấp. Nguồn ảnh: Báo Thể thao và Văn hóa, Báo Vĩnh Long.

Là người theo trường phái ăn chắc mặc bền nhưng vô cùng đãng trí, tôi có kha khá cảm xúc lẫn lộn về chiếc áo mưa giấy. Trong mắt tôi, nó giống như một mối quan hệ mập mờ mà bạn biết chắc sẽ chẳng đi đến kết cục tốt đẹp — đối phương không đáp ứng nổi nhu cầu cơ bản, khiến bạn ảo tưởng rằng cả hai có thể đồng hành thật lâu, dẫu sớm muộn gì một trong hai cũng bỏ cuộc. Mỗi khi phá lệ mua áo mưa giấy, tôi đều tiếc rẻ và xếp gọn lại với hy vọng sẽ dùng cho vài lần sau, nhưng chất liệu mỏng manh cùng những đường dán hờ hững khiến chúng luôn nhanh sờn rách rồi tan rã vào không khí, dù có cố gắng vớt vát đến cỡ nào.

Nhưng tôi cũng không ghét nó được. Có một lần, trời đổ mưa bất chợt khi tôi đang đưa bạn đi hẹn hò về, không muốn người ta bắt taxi nên tôi ghé vào cửa hàng tiện lợi mua một chiếc áo mưa giấy “xịn” hơn thường lệ, giá tận 30 nghìn đồng, chỉ để có thêm lý do chở họ một quãng đường dài hơn. Mưa trút xuống như trút giận, nước len lỏi vào bên trong khiến tôi run cầm cập gần 10 cây số, về đến nhà là sốt li bì. Vài tháng sau, chuyện tình kết thúc và để lại cho tôi một trận cảm lạnh tinh thần chẳng kém gì cơn mưa mùa hạ năm ấy. Nhưng khi nhìn lại, tôi luôn mừng vì chí ít mình đã đeo đuổi người thương đến cùng chứ không để giông bão nào ngáng đường.

Giữa một thành phố triệu dân, hẳn tôi không phải người duy nhất từng trải qua điều tương tự. Ngoài kia, có ai đó đang mua vội một chiếc áo mưa giấy để chở bạn đồng hành đi xa hơn một chút so với điểm cần đến, hay cố tình lách qua vài con phố vòng vèo để kéo dài thêm vài phút bên nhau trước khi trời tạnh. Có ai đó đang trùm vội chiếc áo mưa giấy để kịp “chạy show” ở lớp học thêm, để về nhà trước khi bữa cơm nguội lạnh, hay đơn giản chỉ để một ngày mưa bớt phiền toái đi một chút dù chỉ vài phần trăm.

Yêu hay ghét, ta cũng phải thừa nhận, áo mưa giấy là hệ quả tất yếu của bản tính con người, luôn tin rằng mình sẽ không quên, cho đến khi quên thật. Và khi điều đó xảy ra, kịch bản thường giống nhau: mở cốp ra, thấy áo mưa, nhấc lên và biết chắc là không thể mặc nổi nó nữa. Thế rồi lại tấp vào lề, mua thêm một cái khác. Lặp lại trăm lần cũng vậy. Biết làm sao được, ở chốn thành thị này, áo mưa giấy rồi phải đến cùng cơn mưa mà thôi.

Mùa mưa lại tới, đời sống dân cư vùng ven Sài Gòn lại thêm khó khăn vì ngập

2025-08-08T10:00:00+07:00

Tháng 4 vừa đến, Nam Bộ đón cơn mưa rào đầu mùa, và căn phòng trọ ọp ẹp của chị Mã Thị Diệp ở ven Thành phố Hồ Chí Minh (TP. HCM) lại bị dòng nước đục ngầu quá gối nhấn chìm.

“Nước tràn từ ngoài đường vô nhà rồi dâng lên theo ống cống nhà tắm. Tụi chị không cách nào cản được,” người phụ nữ bán vé số phân trần. “Nước đen ngòm như than, mùi hôi nồng nặc nên ngửi thôi mà chị muốn xỉu.” Miệng nước cuối cùng cũng rút đi sau hai tiếng đồng hồ, nhưng nhà chị Diệp phải thức tới nửa đêm để dọn dẹp. “Nước ăn da cũng hơi ngứa, nhưng cũng may nhà chẳng có gì đáng giá để hư hỏng,” chị kể, nửa đùa nửa thật.

Gia đình chị Diệp rời quê nhà Sóc Trăng lên thành phố lập nghiệp, và cũng như hàng ngàn người nhập cư khác trong số 9,4 triệu dân Sài Gòn, quyết định chọn Quận 12, vùng ven phía Bắc thành phố, làm nơi an cư. Dù trên giấy tờ, Quận 12 vẫn cao và khô ráo hơn nhiều địa phận khác, nhưng khu vực này nhiều năm nay đã trở thành “rốn lũ” nhức nhối của thành phố. Nhìn chung, các quận huyện ở rìa Sài Gòn, nơi sinh sống của dân nhập cư và các hộ nghèo, thường hứng chịu cảnh lún sụt, ngập úng nghiêm trọng nhất.

Vào năm 2023, mùa mưa chạm ngõ miền Nam sớm hơn mọi năm khoảng 1 tháng vào giữa tháng 4. Theo thông tin của cơ quan chức năng, những năm trước thi thoảng khoảng 5 năm một lần, Sài Gòn mới đón vài cơn mưa lưu lượng lớn với hơn 100mm nước mưa trút xuống trong 1 giờ, nhưng suốt tháng 6, tháng 7 năm nay, tình trạng này không còn hiếm nữa. Nghiên cứu cho thấy trong vài thập kỉ tới, những trận mưa “lịch sử” sẽ thường xuyên giáng xuống hệ thống thoát nước vốn khá nghèo nàn của thành phố.

Phòng trọ ở Quận 2, TP .HCM, khu vực nhiều dân nhập cư sinh sống, chìm trong nước sau một trận mưa vào tháng 11/2021. Ảnh: Cương Trần.

Những xu hướng thời tiết cực đoan như thế vẽ nên bối cảnh tối tăm cho tương lai của TP .HCM. Sài Gòn nằm trong nhóm những đô thị đang lún sụt nhanh nhất thế giới, bên cạnh Thiên Tân, Thượng Hải (Trung Quốc); và Semarang, Jakarta (Indonesia). TP. HCM cũng đối mặt với nguy cơ ngập lụt cục bộ khi mực nước biển dâng cao trong tương lai. Theo một báo cáo chính phủ công bố năm 2020, đến năm 2100, khoảng ¹/₅ diện tích thành phố sẽ bị nhấn chìm khi mực nước biển dâng cao lên 1m.

Sài Gòn được xem là đầu tàu kinh tế của toàn miền Nam, chiếm khoảng 22% GDP của cả nước. Nhưng tình trạng ngập không lối thoát hiện đang gặm nhấm gần 1.3 tỉ USD của thành phố mỗi năm. Theo dự báo, con số này sẽ tăng lên đến 8.7 tỉ USD — hay 3% GDP — vào năm 2050.

“TP. HCM là đô thị vươn lên từ màn nước,” Tiến sĩ Nguyễn Hồng Quân, chuyên gia thủy văn môi thường và thay đổi khí hậu thuộc Đại học Quốc Gia, chia sẻ. “Giờ đây thành phố đang đối mặt với loạt thay đổi mới. Nếu không có kế hoạch cụ thể, chắc chắn trong tương lai, ngập lụt diện rộng là chuyện không thể tránh khỏi.”

Đô thị hóa bỏ xa hạ tầng

Chú Nguyễn Tấn Lợi, cư dân lâu đời ở Quận 8, kể rằng ngày xưa vào những năm đầu thập niên 1990, khu vực này chỉ toàn đồng ruộng, ao cá. Qua nhiều năm, nơi đây trở thành nhà của nhiều khuôn viên đại học và khu dân cư đông đúc. “Bề mặt thành phố hầu như đã bị bê tông che lấp, không còn đất mặt để thẩm thấu nước,” Tiến sĩ Quân nói. “Nước mưa ào vào hệ thống cống cũ kĩ không cáng đáng nổi lưu lượng nước quá lớn, và cứ thế trào lên mặt đường.”

Ở phía Nam thành phố, anh Nguyễn Trung Hiếu và hàng xóm nhà mình ở Quận 8, một trong những quận khó khăn nhất Sài Gòn, cũng hằng ngày chống chọi với ngập lụt 2 lần mỗi tháng đều đặn từ tháng 9 đến tháng 2 năm sau, vì sinh sống gần Rạch Bà Tàng. “Mỗi năm mực nước triều cứ cao dần, cao dần, khoảng 5cm mỗi năm,” anh kể. Anh Hiếu phải đối phó bằng cách nâng nền không ít lần, chưa kể cả xóm cũng phải góp tiền để nâng mặt đường chung lên cao hơn.

Gần nửa diện tích TP. HCM nằm trên mực nước biển không tới 1m, ngoài ra 21% diện tích ấy cũng được bao phủ chằng chịt bởi mạng lưới kênh rạch với mực nước lên xuống theo thủy triều. Hệ thống thủy lộ dồi dào này cũng là lý do khiến Sài Gòn có được vị thế là trung tâm giao thương quan trọng suốt 2 thế kỉ qua, nuôi nấng hàng đoàn tàu thuyền qua lại trao đổi thương phẩm, hoa màu từ Đồng bằng sông Cửu Long và các tỉnh miền Nam. Sau hai thập kỉ bất ổn 1960–1970, Sài Gòn chuyển mình thành trung tâm sản xuất, tài chính của đất nước.

Quận 8, khu vực trũng thấp của thành phố, từng là vùng đầm lầy, nhưng hiện giờ đã được xây phủ, ngăn cản quá trình thẩm thấu tự nhiên. Ảnh: Thanh Huế.

Cú vươn mình ấy dẫn đến tình trạng đô thị hóa không kiểm soát, chồng chất nhà cửa lên đất phù sa xốp mềm. Hạ tầng cung cấp nước không bắt kịp tốc độ bê tông hóa, nên giếng tạm để khai thác nước ngầm trở thành giải pháp nhanh gọn được ưa chuộng. Hàng ngàn giếng đã và đang cắm rễ khắp Sài Gòn, ngày ngày rút nước ngầm cung cấp cho các hoạt động công nông nghiệp và sinh hoạt gia đình. Khi tốc độ rút vượt quá tốc độ tái tạo nước ngầm, sụt lún là chuyện không thể tránh khỏi.

Từ 1991 đến 2015, Đồng bằng Sông Cửu Long đã lún xuống khoảng 18 cm; một báo cáo công bố năm 2017 xác định việc khai thác nước ngầm quá mức là nguyên căn chính gây ra lún. Đất miền Tây càng lún thu hẹp diện tích đất ở, càng khiến nhiều hộ nghèo buộc phải bỏ ruộng mà đi, thường là lên TP. HCM hoặc các vùng công nghiệp trọng điểm lân cận.

Theo một nghiên cứu năm 2015, ngay cả Sài Gòn cũng đã lún dần xuống 8mm mỗi năm trong giai đoạn 2006–2010. Trong đó, khu vực rìa Đông thành phố dọc theo sông Sài Gòn có tốc độ sụt lún đáng báo động nhất, đạt 70mm mỗi năm. Sau khi chính quyền thành phố áp dụng nhiều biện pháp cắt giảm khai thác nước ngầm và phòng sụt lún, các số liệu này có tiến triển tích cực, với chỉ 3.3mm–53mm sụt lún trong giai đoạn 2017–2019. Tuy nhiên, vùng ngoại vi thành phố vẫn tiếp tục cho về những chỉ số sụt lún đáng ngại. Theo dự báo, khi mực nước biển dâng lên vào năm 2100, khoảng 78% dân số Sài Gòn sẽ rơi vào cảnh mất đất.

Ở Sài Gòn, ai chịu trận?

Một nghiên cứu ra đời năm 2016 trực thuộc Ngân hàng Thế giới (World Bank) nhận thấy tình trạng ngập lụt ở TP. HCM sẽ gây ảnh hưởng sâu sắc nhất đến những khu ổ chuột trong thành phố, với 68–85% dân cư bị ảnh hưởng. Báo cáo này định nghĩa “khu ổ chuột” là tập hợp nơi ở hoặc nơi trú ẩn diện tích nhỏ, sát nhau, thường mang tính tạm bợ. Trong khi đó, khoảng 63–68% tổng dân số Sài Gòn sẽ hứng chịu hệ quả của vấn đề ngập úng.

TP. HCM là đô thị thu hút nhập cư nhất đất nước, nhưng hàng loạt vấn đề môi trường đang thách thức chất lượng cuộc sống của tầng lớp cư dân mới. “[Nghiên cứu] của chúng tôi cho thấy dân nhập cư thường có sức khỏe tốt khi mới an cư, nhưng sức khỏe họ suy giảm rất nhanh theo thời gian,” Hang Ngo, một nhà nghiên cứu sức khỏe cộng đồng, cho biết. Vào năm ngoái, công trình nghiên cứu của bà cho thấy cộng đồng người nhập cư miền Tây trong thành phố thường cư trú trong những nơi ẩm thấp, tình trạng vệ sinh không đảm bảo. Đặc biệt, đối với những gia đình ở nơi thường xuyên ngập, nguy cơ sốt xuất huyết, bệnh về da gia tăng rất cao.

Anh Lê Văn Lợi, 29 tuổi, một cư dân Huyện Bình Chánh ở rìa Tây thành phố, là công nhân may mặc ban ngày và tài xế xe ôm công nghệ ban đêm. Đối với Lợi, không gì đáng sợ bằng chạy qua chỗ ngập: té xe là một chuyện, nhưng sửa xe bị vô nước thường lẹm mất 150.000VND thu nhập. “[Chạy vào chỗ ngập] không đáng mấy đồng bạc cắc kiếm được từ cuốc, xe” Lợi nói. Chưa kể, với anh, mỗi đợt mưa nhiều cũng đồng nghĩa với việc thu nhập giảm đáng kể.

Nghiêm trọng hơn hết, tầng lớp thu nhập thấp và dân nhập cư, thường phải chọn thuê nhà ở khu vực dễ ngập, cơ sở hạ tầng èo uột, cũng không có đủ tài chính để phòng thân trong mùa mưa ngập. “Nó là môt vòng lẩn quẩn,” chị Cao Vũ Quỳnh Anh, nghiên cứu sinh đại học Tokyo đang tìm hiểu cách người dân TP.HCM chống chọi với ngập lụt, chia sẻ.

Một con đường ở ven Quận 2 ngập nặng sau cơn mưa vào tháng 6, 2018. Ảnh: Cương Trần.

Lối thoát nào cho Sài Gòn mùa nước nổi?

Chính phủ Việt Nam đang trông chờ vào những giải pháp hạ tầng kỹ thuật để kìm hãm tác hại của nước triều ở thành phố đông dân bậc nhất cả nước, nhưng tiến độ công trình hiện vẫn ì ạch. Một ví dụ điển hình là dự án thoát nước diện rộng được đề xuất năm 2001, nhưng chỉ mới hoàn thành chưa tới 50% 20 năm sau. Một dự án khác, với kế hoạch dùng đê kè bao quanh 570km² trung tâm thành phố, đi kèm cống ngăn triều và bơm nước, cũng đang ngắc ngoải chưa thể về đích. Hai dự án không thu hút được nguồn tài chính từ doanh nghiệp và chính quyền nên phải chịu cảnh tiến thoái lưỡng nan hàng thập kỉ.

Nhiều chuyên gia cũng chỉ ra rằng các dự án chống ngập thường khá tủn mủn, không đủ độ bao quát vì chỉ chăm chăm vào khu vực đô thị nhiều tuổi ở trung tâm. Làn sóng đô thị hóa ở Sài Gòn đang vượt quá tầm ảnh hưởng của những dự án ì ạch này. “Những biện pháp ‘phần cứng’ có thể giúp gia giảm phần nào vấn đề ngập lụt, nhưng không đủ,” Tiến sĩ Hồng Quân nói.

Nghiên cứu mới nhất công bố tháng 6/2023 cho thấy rằng các “giải pháp quây nước cỡ nhỏ” — thường được biết đến bằng qua khái niệm “sponge city” (thành phố bọt biển) — sẽ rất có ích trong bối cảnh Sài Gòn. Phương án này bao gồm nhiều mặt như lắp đặt các mái nhà xanh, thùng chứa nước mưa, vỉa hè giúp thẩm thấu, và bể trữ nước. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng các biện pháp vi mô này tạo thành “hành lang thích nghi mang tính kết hợp cao” khi được áp dụng song song với những giải pháp về cơ sở hạ tầng vĩ mô.

Chị Quỳnh Anh chia sẻ rằng khi áp dụng, thành phố sẽ theo chân nhiều đô thị ven biển khác như Tokyo, Jakarta và Manila trong xu hướng hóa giải ngập bằng cách tiếp cận thích nghi uyển chuyển hơn. Cách làm này được áp dụng khi “không còn sự lựa chọn nào khác, và cũng không còn nhiều thời gian để triển khai, dù là biện pháp lớn hay nhỏ,” chị nói.

Theo nhận định của Tiến sĩ Hồng Quân và chị Quỳnh Anh, TP. HCM hiện vẫn thiếu vắng một “bản đồ” chống ngập có thể kết nối nhiều khía cạnh giải pháp với nhau. Đế một tầm nhìn như thế trở thành hiện thực, Quỳnh Anh cho rằng: “Rất cần phải có tương tác tốt giữa thành phố và người dân. Hiểu nhau cũng rất quan trọng. Có thấu hiểu nhau, chính quyền mới cho ra đời kế hoạch thích ứng có thể thực hiện được, và người dân cũng chủ động hơn khi đối phó với ngập.”

Dù gì đi nữa, đối với chị Diệp và anh Hiếu, cuộc sống cả hai đã hết sạch cách “chạy lũ.” Chị Diệp quyết định chuyển nhà sang khu phố khác cao hơn, nhưng chị kể mình đã hết khả năng thuê nhà giá cao hơn nếu nhà mới cũng ngập. Về phần mình, anh Hiếu biết chắc thủy triều sẽ chỉ có dâng cao hơn trong tương lai, nhưng nền cũng không thể nâng mãi: “Nếu anh nâng cao nữa chắc nền đụng nóc luôn.”

Bài viết được sản xuất bởi chuyên trang môi trường China Dialogue. Saigoneer chuyển ngữ và đăng lại với sự cho phép của China Dialogue.

Đi tìm vết tích hóa thạch khủng long ở Việt Nam — câu chuyện chưa có hồi kết

2025-08-01T17:58:52+07:00

Vì sao đến giờ Việt Nam vẫn chưa tìm được dấu tích của loài khủng long nào?

Công bằng mà nói, khủng long có thể đã từng xuất hiện ở Việt Nam, chỉ là đến giờ người ta vẫn chưa tìm thấy bộ xương nào để làm bằng chứng.

Các nước láng giềng như Thái Lan, Malaysia, Lào, Campuchia và Myanmar đều đã lần lượt tìm thấy hóa thạch khủng long, chỉ mỗi Việt Nam là còn vắng mặt trên bản đồ cổ sinh học của khu vực. Trong vài thập niên qua, các nhà cổ sinh đã phát hiện thêm nhiều loài mới tại Đông Nam Á thuộc các nhóm khủng long với các đại diện nổi tiếng như Iguanodon, Spinosaurus, và Titanosaurusxuất hiện trên màn ảnh rộng gần đây. Phần lớn số hóa thạch tìm thấy có niên đại thuộc cuối kỷ Jura đến đầu kỷ Phấn trắng — giai đoạn nằm giữa 165 triệu năm thống trị của khủng long. Những mẫu vật này đã giúp giới nghiên cứu hiểu rõ hơn về mức độ phong phú và phạm vi phân bố của những gã khổng lồ cổ đại.

Bản đồ các địa điểm đã phát hiện khủng long thuộc bộ Ornithischia ở các nước Đông Nam Á lục địa. Thông tin được tổng hợp từ một công trình nghiên cứu khoa học.

Vậy, tại sao Việt Nam vẫn chưa có bất kỳ phát hiện nào? Nguyên nhân không nằm ở địa chất, mà chủ yếu là do… thiếu may mắn và kinh phí. Trên thực tế, nhiều hoá thạch trong khu vực ASEAN được tìm thấy hoàn toàn tình cờ, chứ không phải từ các cuộc khảo cổ chính thức. Ví dụ: xương khủng long lộ ra trong một mỏ than ở miền Bắc Thái Lan, có nơi lại xuất hiện giữa bãi đá ven biển một hòn đảo Campuchia khi thủy triều rút. Những phát hiện ngẫu nhiên như vậy thường là điểm khởi đầu cho các dự án hợp tác quốc tế, điển hình nhất là giữa Thái Lan và Nhật Bản. Trong đó, các nhà khoa học nước ngoài đóng vai trò cung cấp chuyên môn cũng như tài chính, nhằm góp phần mở rộng hiểu biết của nhân loại về loài này.

Lời từ biên tập viên: Hình ảnh khủng long trong bài được lấy từ bộ tem do Việt Nam phát hành, không phản ánh các dữ liệu thực tế.

Đáng tiếc là đến nay, Việt Nam vẫn chưa có cơ hội nào như vậy. Mà không có manh mối rõ ràng để lần theo, thì rất khó có cơ sở để triển khai những cuộc khảo sát tốn kém. Trong nhiều năm qua, đã có một vài chuyến thám hiểm, chủ yếu do các nhà địa chất tại Hà Nội thực hiện, nhưng tất cả đều trở về tay trắng. Cuộc khảo sát gần nhất, hợp tác với các nhà cổ sinh vật học Nhật Bản, đã diễn ra tại Lạng Sơn và Sơn La. Họ phát hiện nhiều lớp đá có niên đại trùng khớp với thời kỳ khủng long, nhưng không tìm thấy bất kỳ hóa thạch nào.

Các nhà địa chất học có thể xác nhận rằng hệ sinh thái khủng long từng tồn tại ở Việt Nam dựa trên các dấu vết địa tầng, dù bằng chứng trực tiếp dưới dạng hóa thạch vẫn chưa lộ diện. Trong lúc chờ đợi một mẫu vật đủ thuyết phục, giới nghiên cứu chỉ còn biết đặt kỳ vọng vào những chuyến thám hiểm tiếp theo, một công trình xây dựng nào đó, hoặc thậm chí là một người đi rừng tinh mắt phát hiện ra một mảnh đá lạ có thể khiến giới khoa học chú ý. Theo đánh giá của các chuyên gia, Quảng Bình hiện là địa phương có khả năng cao nhất sẽ hé lộ hóa thạch khủng long đầu tiên của Việt Nam.

Ảnh: Alberto Prieto.

Khủng long vốn cũng chẳng phải khái niệm xa lạ gì với người Việt. Từ năm 1976, hình ảnh của chúng đã xuất hiện trên nhiều bộ tem quốc gia. Ngay tại Hà Nội, Bảo tàng Địa chất vẫn đang lưu giữ mẫu vật loài Tangvayosaurus. Trước cổng Bảo tàng Thiên nhiên, một bức tượng khủng long khổng lồ cũng đang đứng sừng sững, như đang muốn mời gọi sự chú ý của công chúng. Chỉ cần ghé vào một cửa hàng đồ chơi cũng thấy rõ: trẻ em Việt Nam, cũng như trẻ em ở khắp nơi, đều bị cuốn hút bởi loài vật kỳ bí này.

Vậy nên nếu một ngày, có một loài khủng long thật sự được phát hiện ngay trên đất Việt, được đặt tên bằng tiếng Việt, do chính người Việt tìm thấy, đó sẽ là một cột mốc vô cùng quan trọng. Không chỉ với giới nghiên cứu, mà còn với cả thế hệ trẻ, những người có thể từ đó mà nảy sinh tình yêu với khoa học, với lịch sử tự nhiên, và với cả thế giới từng tồn tại trước con người hàng trăm triệu năm.

'Sticky Discovery' — nhà làm phim tài liệu nghiệp dư với tình yêu bền bỉ dành cho thiên nhiên Việt Nam

2025-07-25T16:20:04+07:00

Vì sao lại là “Sticky Discovery”? Đó là câu hỏi đầu tiên tôi đặt ra trong buổi trò chuyện với Dính, người đứng sau Sticky Discovery, loạt phim tài liệu khám phá thiên nhiên Việt Nam trên YouTube. Cái tên “Dính” (dịch sang tiếng Anh là “sticky”) là món quà bà nội đặt cho anh, sau hai lần mẹ anh mất con. Bà đặt trọn hy vọng vào đứa cháu lần này với mong muốn rằng nó sẽ mạnh khỏe.

Dính trong quá trình ghi hình tại An Giang.

Hồi nhỏ, Dính không mấy yêu thích cái tên của mình vì nó vừa lạ tai, vừa không hay theo chuẩn thông thường. Nhưng rồi theo thời gian, anh dần cảm thấy gắn bó với cái tên ấy, đặc biệt khi nhận ra sự “dinh dính” cũng hiện diện ở những điều khiến anh say mê: như nhựa cây họ Dầu (Dipterocarpaceae), chất lỏng đặc quánh chảy ra từ thân cây; hay collagen từ xương cá sấu, chất liệu có độ kết dính tự nhiên.

Cá voi ở Bình Định.

Trong một chuyến công tác ở Bình Định, Dính nghe tin có một con cá voi xuất hiện ngoài khơi gần đó. Dù cơ hội nhìn thấy gần như bằng không, anh vẫn nghĩ: nếu ra đó, biết đâu lại gặp được. Thế là anh cùng một đồng nghiệp thuê thuyền, đi khoảng 30 phút ra khỏi bờ, đến khu vực nơi con cá voi được nhìn thấy lần cuối.

Ngồi trên thuyền, khi đất liền dần khuất khỏi tầm mắt, anh nghĩ về kênh YouTube mà mình vừa bắt đầu đăng tải. Nó cần một cái tên. Và rồi, giữa mênh mông sóng nước, một ý nghĩ vụt qua: Sticky Discovery. “Sao lại không nhỉ? Tên mình đẹp mà,” anh nghĩ.

Cái tên ấy, từ đó, không chỉ là khởi đầu cho hành trình làm phim, mà còn là cách anh học cách yêu thương chính mình, là sợi chỉ kết nối những chủ đề mà anh tìm tòi.

Tuổi thơ giữa hoa và bướm

Khi được hỏi điều gì thôi thúc mình làm phim về thiên nhiên Việt Nam, Dính chỉ trả lời ngắn gọn: “Để giữ lại những ký ức tuổi thơ của mình.”

Dính hồi nhỏ.

Dính sinh năm 1995, tại Long Xuyên, An Giang. Thuở nhỏ, anh sống cùng gia đình bên một con kênh nhỏ uốn quanh sau nhà. Xung quanh là cây cối rậm rạp, hoa dại nở ven bờ, bướm và chuồn chuồn bay rợp trong những ngày nắng. Chỉ cần dạo một vòng quanh xóm, anh đã có thể bắt gặp đủ thứ hoa thơm cỏ lạ, trái dại, và những sinh vật tí hon kỳ thú.

Nhưng theo thời gian, vùng quê ấy dần thay đổi. Thành phố mở rộng, nhà cửa mọc lên san sát. Những khu vườn bị thu hẹp, bị chặt phá, rồi dần biến mất nhường chỗ cho bê tông và đường sá. Làm phim, với Dính, là cách giữ lại những hình ảnh ấy trước khi chúng biến mất hoàn toàn, đồng thời cũng là cách nhắc nhở bản thân về nơi đã gieo mầm tình yêu thiên nhiên trong anh.

Một hình ảnh chụp ở An Giang mà Dính yêu thích.

“Mình thường đi lòng vòng quanh nhà, chụp ảnh bướm, chuồn chuồn với hoa cỏ. Lúc đó, mình hay xem mấy video của BBC, NatGeo, rồi cả hậu trường của họ nữa. Coi mà cứ nghĩ: ‘Trời ơi, sao người ta tới được mấy nơi đó? Mình có làm được không?’” Dính kể lại. “Mình từng hỏi mẹ coi có học được gì liên quan tới quay phim thiên nhiên không. Nhưng hồi đó, ở Việt Nam làm gì có chỗ nào dạy.”

Thật vậy, cách đây gần 20 năm, gần như không có con đường nào để một người trẻ như Dính có thể theo đuổi đam mê một cách bài bản. Sau nhiều cân nhắc, và cũng phần nào vì mẹ lo lắng, Dính quyết định đăng ký vào Trường Đại học Khoa học Tự nhiên TP. HCM. Anh biết đến trường nhờ một buổi tư vấn hướng nghiệp do một cựu học sinh quay về tổ chức.

“Mình thích sinh học nhất vì nó gần như bao trùm hết những gì mình yêu. Nhưng công nghệ sinh học thì có thêm yếu tố công nghệ, mà công nghệ thì ít ra còn kiếm sống được,” anh chia sẻ.

Cuối cùng, Dính chọn theo ngành công nghệ sinh học: vừa gần với thứ mình yêu thích, vừa thực tế hơn nếu nghĩ đến chuyện làm nghề sau này. Dù vậy, ngay từ đầu, anh đã biết mình không muốn chỉ học theo khuôn mẫu trong giáo trình.

Dính ở Phòng Thí nghiệm Thực vật.

Dính thuộc tuýp người nhanh nhạy, biết cách xoay xở để tìm đến những cơ hội mà bình thường khó chạm tới. Dù theo học ngành công nghệ sinh học, anh vẫn đều đặn tìm cách tham gia các buổi học của khoa sinh — có khi xin phép giảng viên, có khi cứ lặng lẽ vào ngồi nghe. Anh còn đi theo cùng các chuyến đi thực địa như thể đó là một phần chính thức trong chương trình học của mình.

Khi đến giai đoạn làm khóa luận, anh được nhận vào một nhóm nghiên cứu liên khoa, do giảng viên ngành sinh và công nghệ sinh học cùng hướng dẫn, với đề tài: “Đánh giá hoạt tính xua muỗi của một số tinh dầu khi kết hợp với dầu nền từ thực vật.” Chính đề tài này đã mở lối để anh bước vào Phòng Thí nghiệm Thực vật, nơi anh vẫn âm thầm hướng đến từ những ngày đầu vào trường. Từ đó, anh ngày càng gắn bó với các chuyến đi thực địa cùng giảng viên và sinh viên ngành sinh học.

Dính đi thực địa ở LangBiang. Ảnh: Tihon.

Trong thời gian làm việc tại Phòng Thí nghiệm Thực vật, Dính kết thân với nhiều sinh viên ngành sinh học, trong đó có Phan Thị Thanh Nhã, nhà thực vật học, đồng thời là họa sĩ minh họa khoa học mà Saigoneer từng giới thiệu. Chính qua Nhã mà tôi có dịp quen biết Dính.

Tốt nghiệp xong, anh làm công việc kinh doanh thiết bị và hóa chất phòng thí nghiệm, cung cấp cho nhiều nhóm khách hàng khác nhau — từ các nhà máy, bệnh viện cho tới các công ty chuyên xét nghiệm ADN. Thu nhập đủ để anh sống ổn, và quan trọng hơn, để mẹ anh yên tâm. Còn ngoài giờ làm, anh dành trọn thời gian còn lại cho đam mê: làm phim tài liệu về thiên nhiên.

Những mối lương duyên từ tình yêu thiên nhiên

Tôi gặp Dính lần đầu tại một gian hàng nhỏ trong Thảo Cầm Viên, khi anh và Nhã đang tham gia hội chợ thực vật học. Lúc ấy tôi chưa biết, nhưng họ đang bán bưu thiếp để gây quỹ cho một chuyến đi chung ra Huế, để tìm một loài hoa trà huyền thoại đến giờ vẫn chỉ tồn tại trong những tài liệu cũ.

Loài hoa ấy từng được người Pháp mô tả là có cánh đỏ rực, nhưng cho tới nay vẫn chưa ai tìm thấy lại. “Màu đó đẹp lắm. Nhưng tới giờ thì chưa ai thấy cả. Mình chỉ tìm được lá với tiêu bản người Pháp để lại thôi, chứ hoa thì chưa thấy lần nào,” Dính nói. “Không biết ra ngoài đó có thấy không. Có khi gặp. Có khi không. Cũng có thể là tuyệt chủng rồi.” Anh nói thêm: nếu thật sự may mắn tìm thấy, anh sẽ không công bố vội trên mạng — ít nhất là cho tới khi có một kế hoạch bảo vệ rõ ràng, nhằm tránh nguy cơ loài cây này bị săn trộm hoặc khai thác trái phép.

Camellia bugiamapensis (trái) và Camellia cattienensis (phải).

Lần đầu trò chuyện ở Thảo Cầm Viên, Dính giới thiệu với tôi về Sticky Discovery qua series về cá sấu. Đến giờ, đây vẫn là những video tôi thường giới thiệu cho người mới biết đến kênh của anh. Chuỗi video mở đầu tại Bàu Sấu — vùng đất ngập nước thuộc Vườn quốc gia Cát Tiên — nơi loài cá sấu nước ngọt từng biến mất, nay đang được phục hồi dân số qua các nỗ lực bảo tồn.

Tiếp theo, câu chuyện chuyển hướng sang các trang trại nuôi cá sấu: tuy hoạt động chủ yếu vì mục đích thương mại, nhưng lại góp phần đáng kể vào việc duy trì số lượng cá thể. Xương cá sấu mà các trang trại khai thác còn được dùng để điều chế một loại thuốc điều trị cho trẻ em mắc bệnh di truyền hiếm gặp.

Ở phần cuối, người xem theo chân Dính đến một điểm khảo cổ trên vùng cao nguyên, nơi từng phát hiện ra đồng tiền vàng khắc hình cá sấu — dấu vết còn sót lại của một nền văn minh đã mất.

Cá sấu ở Vườn quốc gia Cát Tiên.

Khi bắt đầu quay, Dính không hề có sẵn kịch bản hay cốt truyện dài hơi nào trong đầu. Anh chỉ tình cờ nghe được chuyện thả cá sấu về lại Bàu Sấu, rồi tò mò tìm hiểu thêm. Anh cũng muốn đáp lại một số bình luận trên YouTube. Có người từng hỏi: “Tại sao lại thả một con vật nguy hiểm như vậy? Lỡ nó cắn người thì sao?” Với Dính, làm video là cách để giúp mọi người hiểu rõ hơn về loài cá sấu — để nếu gặp chúng ngoài đời, họ sẽ không sợ hãi vô lý, mà thấy được giá trị và biết tôn trọng loài vật này.

Trong quá trình thực hiện loạt video về cá sấu, càng tìm hiểu, Dính lại phát hiện thêm những điều mới. Anh lần lượt gặp được nhiều người sẵn sàng chia sẻ, dù anh không có danh phận gì cụ thể, cũng chẳng mang theo lý do gì đặc biệt để thuyết phục họ. “Nếu là người phù hợp, họ sẽ dành thời gian gặp mình. Còn không thì thôi, họ vốn không phải người phù hợp,” anh nói.

Khi tôi hỏi vì sao lại dễ dàng tiếp cận các nhà khoa học, chuyên gia hay doanh nhân như vậy, Dính chỉ nói gọn: “Chắc là duyên.” Cái duyên ấy hẳn cũng là thứ đã đưa anh đến gặp con cá voi ở Bình Định. Riêng tôi thì nghĩ rằng, những người ấy, cũng như tôi, bị cuốn hút bởi sự chân thành, nhiệt tình và niềm đam mê rất thật của Dính dành cho những đề tài tưởng chừng chẳng ai để tâm.

Ngoài khả năng thuyết phục người giỏi chia sẻ kiến thức, Dính còn có một thế mạnh khác là lòng kiên nhẫn.

“Nếu một câu chuyện cần quay ngoài hiện trường bốn lần, thì mình sẽ đi bốn lần. Cần năm lần thì đi năm. Bao nhiêu buổi phỏng vấn cũng được, mình không vội,” anh nói.

“Mình coi đây là sở thích. Thấy hứng thú, thấy vui với chuyến đi, vậy là đủ để tận hưởng cuộc sống rồi. Còn câu chuyện, mình xem đó là trách nhiệm của mình: phải kể lại cho mọi người.”

Đi chậm mà chắc

“Mình muốn làm một thứ gì đó giống NatGeo hay BBC, nhưng là phiên bản Việt — để kể về sự phong phú của thiên nhiên Việt Nam,” Dính chia sẻ về kế hoạch dài hơi. “Nếu mọi thứ ổn, biết đâu sau này sẽ làm ở nước khác. Nhưng mình muốn bắt đầu từ đất nước của mình trước.”

Hiện tại, anh đang thực hiện một dự án về các loài hoa trà và sẽ tiếp tục làm những video kiểu vlog, tổng hợp các chuyến đi hoặc nhìn lại một năm. Theo anh, đó là cách để lưu giữ những điều mình từng thấy, từng trải. Còn nếu có ai xem và thấy thích, thì càng vui.

Từ sau loạt video về cá sấu, Dính bắt đầu nhận được tin nhắn từ nhiều người cũng muốn làm nội dung tương tự — những người, theo cách anh nói, “cùng tần số” với mình khi nhắc đến thiên nhiên. Một số trong đó đã tìm được nguồn tài trợ từ các quỹ hoặc tổ chức nước ngoài. Dính thấy đó là điều đáng học hỏi, nhưng chưa vội nghĩ đến chuyện kiếm tiền từ công việc của mình.

“Mình vẫn đang tìm đường,” anh nói. “Trước hết, mình cần hiểu bản thân đã, và học cách tự làm mọi thứ.” Trước khi hợp tác với bất kỳ ai từng ngỏ ý cộng tác, anh muốn “đi chậm lại một chút, để tự tìm ra hướng đi của riêng mình.”

Quay phim ở An Giang.

Dù đôi lúc có bạn bè đi cùng cho vui, hiện tại Dính vẫn xem việc làm video là công việc của riêng mình; từ quay cho tới dựng, tất cả đều do anh tự làm.

Anh từng học vài lớp cơ bản về làm phim và kể chuyện để cải thiện cách tiếp cận nội dung, nhưng vẫn thích tự mày mò, vừa làm vừa rút kinh nghiệm hơn là khiến mọi thứ phức tạp thêm bằng cách rủ người khác cùng tham gia. Tương tự, khi cảm thấy video đã sẵn sàng để tiếp cận nhiều người hơn, anh sẽ nghĩ đến chuyện quảng bá Sticky Discovery rộng hơn thay vì chỉ dựa vào trang cá nhân và lượng người theo dõi hiện tại.

“Mình không nghĩ đến khán giả trước khi đăng video. Chỉ đơn giản là muốn chia sẻ thôi. Ai thích thì càng vui. Mình cũng đang cố gắng tìm cách để truyền tải thông tin khoa học một cách dễ hiểu. Để mọi người thấy rằng khoa học không phức tạp chút nào, mà thật ra rất gần gũi, rất đời thường,” anh chia sẻ khi nói về điều mình hy vọng các video có thể mang lại.

Bên cạnh việc giúp mọi người cảm thấy gần gũi hơn với thiên nhiên xung quanh, Dính hy vọng các video của mình có thể phần nào tác động đến những nhà làm chính sách, có sức ảnh hưởng lớn đến môi trường. Chẳng hạn, nếu họ thấy được giá trị thực tiễn và kinh tế của cá sấu, biết đâu sau này họ sẽ hành động theo hướng hòa hợp hơn với tự nhiên.

“Mình nghĩ đó không phải là vấn đề khoa học phức tạp kiểu ‘anh phải làm cái này, chị phải làm cái kia.’ Không, chỉ là thay đổi một chút trong cách suy nghĩ, để hành vi của họ thân thiện hơn với thiên nhiên — để mình có thể tận hưởng nó, chứ không phá hủy nó.”

Dính ở đảo Phú Quý.

Trong một video quay ở Bến Tre, giữa lúc đang kể về cây dừa và những ngành nghề xoay quanh nó, anh bất chợt phát hiện cá thòi lòi dưới kênh. Câu chuyện rẽ hướng, anh dừng lại, thích thú theo dõi loài cá kỳ lạ ấy bò lên bãi bùn.

Đương nhiên, yêu thiên nhiên thôi thì chưa đủ để giải quyết mọi vấn đề. Nhưng chỉ cần có thêm một người xem quan tâm thôi thì cũng đã đủ để tạo nên sự khác biệt. Và đó là điều mà Sticky Discovery đang làm được.

Theo chân cung thủ Sài Gòn khám phá sức hút của bộ môn bắn cung

2025-07-17T11:00:00+07:00

Ánh nhìn sắc lẹm, chiếc cung tên bóng loáng, bãi tập đầy nắng với các tấm bia màu sắc, v.v. Ngần ấy chi tiết thôi cũng đã đủ khiến một tấm hình nhận “cơn mưa” yêu thích trên mạng xã hội. Đây là một trong những lý do tạo nên sức hút gần đây của bộ môn bắn cung khi mọi người quay lại các hoạt động thể thao ngoài trời.

Tại Việt Nam, bắn cung là một môn thể thao có lịch sử còn khá “non và xanh.” Ngay cả Câu lạc bộ Bắn cung Nhà văn hóa Thanh niên TP. HCM, đơn vị tiên phong cả nước trong việc giới thiệu bộ môn này tới cộng đồng, cũng chỉ mới ra đời từ năm 2014. Nhiều sân tập khác đã được mở ra tại Hà Nội và Sài Gòn từ đó đến nay, nhưng bắn cung chưa thực sự trở thành một bộ môn tập luyện phổ biến.

“Phần lớn mọi người hiểu nhầm rằng môn này đắt đỏ, chỉ dành cho người có điều kiện và hơn nữa lại nguy hiểm,” chị Quan Nguyễn Thảo Nguyên, một huấn luận viên và trọng tài tại các cuộc thi bắn cung cấp quốc gia cho biết.

Bộ môn vận động phù hợp cho nhiều lứa tuổi

Thời gian gần đây, cư dân thành phố đã thể hiện sự quan tâm đặc biệt đến các hoạt động thể thao ngoài trời — vừa rèn luyện sức khỏe, vừa tạo cơ hội thay đổi không khí. Bắn cung vì thế cũng rơi vào tầm ngắm của làn sóng người mới đam mê vận động. Saigoneer đã ghé thăm Câu lạc bộ bắn cung Trần Quan Brothers, một sân chơi đã trở thành điểm hẹn quen thuộc của các cung thủ tại Sài Gòn, để tìm hiểu sức hút của bộ môn đang lan tỏa này.

Chú Quan Vân Triều là người sáng lập câu lạc bộ bắn cung Trần Quan tại quận 3. Chú Triều đã bắt đầu theo đuổi bộ môn này từ năm 1968.

Câu lạc bộ Trần Quan Brothers được thành lập từ năm 2016, hiện đang đặt tại khuôn viên trường tiểu học Trương Quyền, quận 3. Đây là một trong rất ít câu lạc bộ bắn cung hoạt động lâu năm và liên tục của thành phố, sở hữu sân bãi rộng rãi, có thể mở rộng tới cự ly 70m, đạt tiêu chuẩn và đảm bảo an toàn cho người chơi.

Trò chuyện với Saigoneer, chú Quan Vân Triều, người thành lập câu lạc bộ, cho biết chú đam mê bắn cung từ năm 1968, khi đang ở Tổng hội Võ thuật Việt Nam. Theo đuổi môn thể thao này hơn 50 năm, chú nhận ra bắn cung chính là một bộ môn thiền động (trái với thiền tĩnh là chỉ ngồi yên một chỗ). Tùy theo thời gian tập luyện, mỗi người sẽ thu nạp cho mình được một số lợi ích như giải tỏa căng thẳng, cải thiện sự tập trung, tăng khả năng quan sát, quyết đoán, kiên nhẫn, rèn luyện thể lực, v.v.

Đối tượng chính của môn bắn cung thuộc mọi lứa tuổi, và đa phần người chơi tại thời điểm Saigoneer có mặt là những người trẻ ở độ tuổi 20-30, một số ít là các bạn nhỏ đang học tiểu học và cả các hội viên lớn tuổi. Vì đại dịch và cả hiệu ứng lớn từ Olympic 2020, câu lạc bộ đã thu hút được thêm khá nhiều người nhập môn. Một vài người chỉ muốn thử sức và thỏa mãn sự hiếu kỳ, nhưng theo lời chú Triều, có đến 70% người đã đăng ký muốn theo đuổi bộ môn này lâu dài.

Như Quỳnh, một nhân viên thiết kế gia nhập câu lạc bộ từ giữa năm 2020, chia sẻ rằng triết lý thiền động trong bắn cung đã mang đã mang đến cho cô nhiều thay đổi tích cực trong cuộc sống hàng ngày. Khi đến với bắn cung thời gian đầu, Quỳnh chỉ xem hoạt động này như một trải nghiệm mới mẻ để nâng cao thể lực. Thế nhưng sau nửa năm, cô ngày càng cảm thấy một sự kết nối sâu sắc hơn đối với bộ môn. Mỗi ngày cô đều dành ra 2–3 tiếng để luyện tập cũng như tham gia thi đấu tại các giải không chuyên.

“Trong bắn cung, nhất cử nhất động đều quan trọng. Câu ‘sai một ly, đi một dặm’ rất đúng với môn này. Vậy nên tương tự như khi thiền, người chơi phải hoàn toàn làm chủ được không chỉ cơ thể, nhịp thở, mà cả những luồng suy trong đầu, từ đó hình thành cho mình sự bình tĩnh, kiên nhẫn và thái độ tích cực hơn trước những vấn đề khác nhau trong cuộc sống,” Quỳnh chia sẻ.

Cậu bạn Như Thuần, sinh viên khoa kiến trúc trường Đại học Kiến trúc TP.HCM, lại tiếp cận bộ môn bắn cung từ một góc nhìn rất khác. Vốn sẵn tò mò về hai bộ môn thể thao còn khá mới lạ tại Việt Nam là bắn cung và bắn súng, ngay khi vừa lên thành phố trọ học, Thuần đã ngay lập tức tìm đến những câu lạc bộ khác nhau để tự mình trải nghiệm.

“Mình bị thu hút bởi yếu tố kỹ thuật trong những bộ môn sử dụng vũ khí tầm xa, và theo mình đánh giá, bắn cung còn có tính thử thách cao hơn so với bắn súng khi người chơi phải tính toán độ cong của cánh cung và cùng lúc phối hợp rất nhiều thao tác khác nhau.”

Thuần cho biết cậu đã giới thiệu sở thích này đến nhiều bạn bè, tuy nhiên phần lớn đều chưa quen với việc nhìn nhận hoạt động bắn cung như một hình thức rèn luyện thể thao lâu dài. “Hình ảnh cung tên trong mắt nhiều người vẫn là một thứ vũ khí thô sơ với nhiều mối nguy hiểm tiềm tàng. Bạn bè của mình hầu hết theo đuổi các sở thích gần gũi hơn như vẽ vời hay đá banh, bóng rổ nên vẫn thường phản ứng với nhiều nghi ngại khi nghe đến việc bắn cung,” Thuần nói tiếp.

Em Lý Quyên, học sinh lớp 8, đã luyện tập bắn cung được ba năm.

Trên sân tập đầy nắng, chúng tôi thấy những dáng dấp nhỏ bé hơn. Tươi tắn và bạo dạn, cô bé học sinh lớp 8 Lý Quyên, vẫn chưa phải là học viên nhỏ tuổi nhất tại đây, kể về cảm nhận của mình: “Dù xung quanh đa phần là người lớn nhưng em không hề ‘khớp’ chút nào, vì các cô chú và anh chị đều rất vui vẻ và thoải mái. Mỗi lần đến tập em đều cảm thấy hào hứng.”

Đã có “thâm niên” tham gia bắn cung hơn ba năm, Quyên lần đầu thử sức với bộ môn này khi đang học lớp 5 tại ngôi trường tiểu học cạnh bên. Mỗi giờ tan trường, nhìn thấy hình ảnh các anh chị lớn dốc sức tập trung vào cung tên và bia bắn trước mặt, Quyên đã bị ấn tượng mạnh mẽ và quyết tâm thuyết phục cha mẹ để được thử sức với bộ môn vẫn bị cho là nguy hiểm này. Từ những lo ngại ban đầu, bố mẹ Quyên giờ đã hoàn toàn an tâm và tự hào khi cho thấy cô con gái tự tin giương các loại cung khác nhau.

Theo lời huấn luyện viên Thảo Nguyên, con gái chú Triều, với các bạn nhỏ, ngoài các lợi ích về thể chất, bắn cung là cách tuyệt vời giúp các em rèn luyện khả năng tập trung. Chị cho biết: “Tại Hàn Quốc, quốc gia thống lĩnh môn bắn cung tại các kỳ thế vận hội, hoạt động này được đưa vào chương trình học chính khóa của học sinh tiểu học. Hi vọng các trường tiểu học trong nước sớm xem xét đưa bắn cung vào chương trình rèn luyện thể chất.”

Liệu có thể giữ lửa cho bắn cung?

Anh Nguyễn Nhựt Minh, từng là vận động viên của đội tuyển bắn cung thành phố Hồ Chí Minh, chia sẻ rằng: “Đây là môn khá trầm so với các thể thao khác. Không phải môn đối kháng, bắn cung là bộ môn mang tính cá nhân khá cao. Điều này cũng kén tính cách người chơi.”

Tuy nhiên, bắn cung vẫn có khả năng gắn kết mọi người với nhau. Vì không có nhiều nguồn tham khảo kiến thức, kỹ năng tập luyện môn này, nên người chơi cùng sân luôn sẵn lòng hỗ trợ, góp ý cho nhau để cùng tiến bộ. Được biết, một số bạn trẻ tại Trần Quan Brothers đang cùng thực hiện một dự án để lần tìm nguồn gốc của cung tên truyền thống gần như đã thất truyền của Việt Nam.

Các câu lạc bộ thường sẽ cung cấp các loại cung cơ bản cho thành viên, từ cung truyền thống tới các loại cung trợ lực.

Chi phí dụng cụ và phí thành viên là một trong những yếu tố ảnh hưởng tới tỷ lệ giữ chân thành viên. “Đúng là những người chơi lâu năm thường sẽ có nhu cầu nâng cấp dụng cụ để chinh phục các cự ly xa. Điều này đòi hỏi đầu tư không ít tài chính, vì các bộ cung trợ lực cao cấp có giá giao động từ 15–20 triệu VND,” chị Thảo Nguyên bày tỏ.

“Tuy nhiên, nói bắn cung chỉ dành cho người có điều kiện cũng không đúng. Khi tới các câu lạc bộ, hầu như mọi người được trang bị đầy đủ trang thiết bị và không phải trả phí thêm. Phí thành viên cũng tương đương với đa phần các môn thể thao khác: 60.000VND/giờ và khoảng 700.000–800.000VND/tháng.”

Sẽ mất một thời gian nữa trước khi bộ môn bắn cung trở thành một lựa chọn rèn luyện tâm-lực thường xuyên, đặc biệt khi các thành phố lớn thiếu diện tích để xây thêm sân tập ngoài trời đạt chuẩn. Thế nhưng, sự hiện diện của các câu lạc bộ và cộng đồng bắn cung gắn kết cũng đã và đang góp phần đưa bộ môn này đến gần hơn với đại chúng, đồng thời ươm mầm cho sự phát triển của lứa cung thủ trẻ Việt Nam, giúp họ sẵn sàng cho những kỳ so tài trên đấu trường quốc tế trong tương lai.

Bài viết đăng tải lần đầu vào năm 2021.

Không chỉ mang may mắn, Ông Địa là vị thần hộ mệnh của những món đồ tôi làm thất lạc

2025-07-05T21:16:52+07:00

Vào một ngày năm tôi bảy tuổi, tôi đã lóng ngóng chắp tay, run run khấn Ông Địa lần đầu.

Hôm đó tôi làm mất cái nhẫn nhựa đỏ, rẻ tiền thôi, nhưng với tôi thì quý hơn vàng. Tôi đã lật tung cả cái nhà, chui xuống gầm giường, dốc ngược cặp sách, thậm chí còn nghĩ có phải chó giấu không.

Tìm hoài mà không thấy, tôi bắt đầu sụ mặt, nước mắt lưng tròng, chân chạy đi kiếm bà ngoại để “méc” bằng được. Nhưng bà tôi không la, cũng chẳng rầy, mà nhẹ nhàng nói: “Khấn Ông Địa đi con, ổng thương con nít lắm.”

Vậy là tôi làm y như lời bà dặn, mà loay hoay thấy thương. Tôi chắp tay khấn, miệng lầm bầm hứa sẽ ăn rau và không giấu học bạ nữa. Vài phút sau, tôi tìm thấy cái nhẫn nằm ngay trên bậc thang thấp nhất, chỗ mà tôi chắc chắn mình đã lục rồi. Lúc đó tôi thấy như vũ trụ rủ lòng thương tôi, lén đem trả lại cho tôi vậy.

Từ bữa đó, mỗi lần tôi làm mất gì — cây bút chì, dây buộc ghế, cái bóp — tôi lại nhớ tới Ông Địa. Theo thói quen, tôi khấn thầm, ngừng lại vài giây, thở ra, và mong may mắn kịp tìm về.

Nhà tôi ít khi nói về chuyện tin hay không, nhưng bàn thờ lúc nào cũng có, cơm cúng ngày giỗ lúc nào cũng bày, nhang lúc nào cũng thắp, và mỗi lần cúng, ai cũng cúi đầu. Nhưng ở gần hoài, tự nhiên mấy thứ đó ngấm vô người lúc nào không hay — giống mùi hơi nhang ám vào không khí, như hơi nước bay lên từ nồi canh sôi.

Với nhiều người, Ông Địa là ông thần bụng bự, miệng cười tươi, ngồi cạnh Thần Tài trước cửa tiệm, giữ của giữ lộc. Nhưng với tôi, Ông Địa hiền lắm. Ông giống như người giữ giùm mấy món đồ thất lạc, người nghe mấy lời tôi thì thầm. Ông ở đâu đó trong những góc nhỏ: góc bếp, bên chậu cây, trong mấy lần tôi khấn một mình.

Rồi tôi nhận ra, có mấy lần tôi gọi tên Ông Địa không phải chỉ để kiếm lại đồ. Khi khấn thầm như vậy, tôi nhớ lại giọng bà ngoại, nhớ hơi ấm của gia đình, nhớ niềm tin rằng có những thứ mình không nhìn thấy nhưng vẫn ở quanh mình.

Có lẽ, những niềm tin theo chúng ta từ bé không mang lại điều gì chắc chắn, nhưng chúng cho ta một điểm tựa, để ta bớt thấy lẻ loi vào những ngày chông chênh.

Nghệ thuật câu tôm và thưởng thức tôm Thanh Đa cho người mới bắt đầu

2025-07-02T18:41:19+07:00

Trần đời mà không có tôm thì cái thú ăn uống cũng buồn tênh. Phải nghĩ đến tôm luộc, tôm nướng, tôm chiên, tôm hấp hay tôm sống thì họa may tôi mới có chút sức sống để vác thân ra khỏi giường.

Mê tôm là thế, thậm chí tôi còn hay tự xưng là “đại gia tôm” mỗi lần ai đó nhầm tôi là thầy giáo tiếng Anh, vậy mà tôi chưa từng một lần tự tay câu tôm. Nghe đến chuyện câu cá, tôi hay tưởng tượng ra cảnh chiều hè thảnh thơi bên bờ ao, bật radio, khui vài lon bia. Còn câu tôm thì trong đầu tôi chỉ hiện lên những chiếc thuyền cào ầm ầm dọc bờ biển, hay mấy đầm tôm tanh nồng giữa miền Tây nắng cháy. Có lẽ cũng vì thế mà những tấm biển “Câu Tôm” ven đường Thanh Đa lại càng khiến tôi thấy hứng thú, không biết trải nghiệm thực tế sẽ khác bao xa với những hình dung trong đầu mình.

Trong tâm trí nhiều người, Thanh Đa vẫn là một góc thành phố bị bỏ quên, mãi mắc kẹt giữa những dự án quy hoạch treo vô thời hạn. Ít ai biết, hồi thế kỷ 20, lính Mỹ từng cho đào một con kênh cắt ngang bán đảo này để tiện vận chuyển. Cũng vì con kênh ấy mà Thanh Đa phần nhiều bị tách biệt, trở thành một chốn “thôn quê” nho nhỏ giữa lòng đô thị.

Thật ra, ở đây không thiếu chỗ để chơi: nào trượt patin, nhậu bên sông, ngồi chòi lá thưởng thức không khí hương đồng cỏ nội, hay ghé mấy trại nuôi ong. Mấy chuyện đó chắc để Saigoneer kỳ khác kể tiếp. Còn lần này, chúng tôi ra Thanh Đa chỉ vì một mục đích: đi câu tôm.

Tụi tôi hoàn toàn có thể đi xe, nhưng Water Bus có trạm dừng ngay Thanh Đa, vé từ Quận 1 cũng rẻ bèo, chỉ 15.000 đồng. Bản thân tôi, dù chẳng có công chuyện gì đặc biệt, cũng đã từng đi tuyến Bạch Đằng-Thanh Đa vô số lần. Mỗi chuyến chỉ 30 phút, ngắn ngủi vậy mà ngồi ngắm cảnh sông hoài cũng không thấy chán. Đi riết nên tôi quen với cái khung cảnh này: ngước nhìn mấy toà cao tầng của Vinhomes Central Park, rừng bê tông cốt thép sừng sững chắn hết cả bờ sông, rồi chỉ biết thở dài. Du thuyền sang chảnh nằm ngay cạnh mấy chiếc sà lan ì ạch chở đầy cát xây dựng. Thế mới thấy Sài Gòn phồn hoa mà vẫn ngổn ngang nhiều bề như vậy.

Dù có bao nhiêu thứ để ngắm khi ngồi Water Bus, tôi vẫn chưa từng thấy sinh vật nào bơi lội dưới sông. Nhưng chắc đâu đó dưới lớp bùn đen vẫn có vài chú Macrobrachium rosenbergii trú ngụ? Loài này tiếng Anh gọi là “giant river prawn,” còn ở Việt Nam thì quen gọi là tôm càng xanh — đặc sản sông rạch khắp Nam Á và Đông Nam Á. Đây cũng là một trong những loài tôm được nuôi phổ biến nhất, họ hàng với Macrobrachium dienbienphuensis, loài tôm Điện Biên đặc hữu của miền Bắc Việt Nam, nổi tiếng với tập tính rời sông suối để “đi bộ” trên cạn, quanh thác ghềnh và đập nước. Tên của nó được đặt để tưởng nhớ chiến thắng Điện Biên Phủ.

Sau khi đi bộ khoảng 30 phút từ bến tàu, khu dân cư và dãy hàng quán trên bán đảo bắt đầu thưa dần. Giữa những rặng dừa, ao hồ xanh rợp cây và vườn tược um tùm là vài quán ăn có dịch vụ câu cá, câu tôm. Nhờ chuyến đi tiền trạm từ tuần trước, tụi tôi quyết định chọn Hồ Câu Tôm – Ẩm Thực Sân Vườn Thanh Đa. Từ ngoài đường nhìn vào đã thấy ngay cái ao lớn lót xi măng, xung quanh là khách ngồi thả cần. Nhạc Vinahouse bật sẵn, may mà âm lượng vẫn dễ chịu khi tụi tôi bước vào.

Tôm ăn gì nhỉ? Tôi chưa bao giờ thật sự nghĩ về chuyện đó. Tất nhiên, tôi hoàn toàn có thể tra Google, nhưng chuyến này thì không cần, vì nhóm tôi đã có sẵn bạn tôi, một chuyên gia về lịch sử hàng hải và khoa học đại dương Việt Nam — David McCaskey, hạy được tụi tôi gọi thân mật là “The Fishman.”

The Fishman nhìn đống mồi bày sẵn trên tấm giẻ cáu bẩn, cạnh cần câu và ghế nhựa quanh ao, rồi nói ngay: đậy là thịt rươi băm nhỏ — cùng loại rươi mà người Hà Nội vẫn dùng để làm món chả rươi trứ danh. Việc của tụi tôi chỉ là móc phần ruột rươi mềm oặt vào hai lưỡi câu, thả xuống ao, rồi ngồi chờ phao nhấp nhô.

Trên lý thuyết, tôi là người rất hợp làm cần thủ bắt tôm: tính tôi điềm đạm, chậm rãi, lại rất mến mộ các loài giáp xác. Nhưng kết quả hôm đó lại cho thấy điều hoàn toàn ngược lại — tôi chẳng câu được con nào. Khôi, tổng biên tập Saigoneer, thì kéo lên được con tôm to nhất tôi từng thấy. The Fishman cũng không hổ danh khi bắt được hai con. Nhưng tất cả chúng tôi đều thua xa một cô bé đến sau, chẳng mặn mà gì với việc câu kéo. Lo ăn vặt rồi la cà với người nhà là chính, vậy mà cô bé chỉ đặt viên gạch chặn cần câu, để đó… rồi câu được ít nhất ba con liên tiếp!

Câu tôm ở đây đúng là hên xui. Mà hên xui, như Kurt Vonnegut từng viết, cũng chỉ là “mấy chuyện tình cờ xảy ra ở chỗ đông người” (trích từ Cat’s Cradle). Tuy không ai thấy được đáy ao, nhưng bên dưới lúc nào cũng có cả đám tôm bơi qua bơi lại, do nhân viên đều đặn thả thêm từ những xô lớn mang ra từ phía sau. Ao nào được “nạp” tôm càng nhiều thì khả năng “tai nạn” xảy ra cũng càng cao — tức là tôm bơi ngang mồi, đớp đại rồi mắc câu, chứ chẳng ai ở đây giỏi giang hơn ai hết.

Chắc họ cũng đã ngầm tính ra một công thức vàng: khách sẽ ngồi chờ bao lâu, khoảng bao nhiêu con tôm sẽ được câu lên, giá tôm bán ra, chi phí nuôi tôm, cộng thêm tiền bia khách gọi. Tất cả chắc đã được canh chỉnh sao cho khách không chờ lâu đến mức nản, nhưng cũng không dễ câu đến mức họ đi về quá sớm. Nhờ vậy, họ biết chính xác khi nào cần bổ sung tôm từ những bể lớn đặt sau cánh cửa có người canh. Tụi tôi cũng tò mò mon men lại gần để xem thử phía sau có gì, nhưng nhân viên liền bước ra xua tay đuổi khéo.

Thật ra, tụi tôi hoàn toàn có thể xin mấy con tôm thả từ bể trong kho ra, đỡ mất công ngồi đây “giả vờ” câu. Toàn bộ cuộc vui này, suy cho cùng, cũng chỉ là một vở kịch mà ai cũng tự nguyện nhập vai. Ai không biết cơ chế hoạt động thì thấy háo hức, còn ai biết rồi thì… cũng giả bộ không biết cho khỏi mất vui.

Vì câu tôm không đòi hỏi phải tập trung cao độ, nên chúng tôi có dư thời gian để tán gẫu. Nhờ vậy, hoạt động này khá hợp cho những buổi cuối tuần cùng gia đình, đồng nghiệp, bạn bè hay người yêu. Ở một thành phố vốn không có quá nhiều lựa chọn vui chơi vừa lạ vừa rẻ, tôi xếp câu tôm khá cao trong danh sách — nhất là nếu kết hợp đi bằng tuyến tàu sông.

Nhìn quanh quán, tôi thấy không chỉ người Việt mà cả các gia đình Hàn Quốc, Nhật Bản cũng tìm đến đây. Tôi không rõ họ biết chỗ này bằng cách nào, hay điều gì khiến họ thích thú, nhưng chắc phần nào vì không khí ở đây gợi lại cảm giác thôn quê mà phố thị khó có được. Thanh Đa nói chung cũng hay ở điểm đó: khu du lịch Bình Quới thì tái hiện cảnh dã ngoại phọng cách miệt vườn, còn mấy hồ câu ở phía trên là nơi người ta tụm năm tụm ba, người rít điếu thuốc, người tán chuyện rôm rả — cái không khí giản dị dễ khiến tôi liên tưởng đến những buổi chiều thong dong ở miền Tây.

Mỗi con tôm câu được, tụi tôi bỏ vào túi lưới rồi thả ngược xuống hồ cho nó bơi tiếp, giữ tôm tươi đến cuối buổi. Thật ra, ai thích thì có thể dựng luôn bếp nướng ngay cạnh hồ, vừa kéo tôm lên là quẳng lên vỉ nướng liền. Có nhóm chọn cách đó, mấy bàn khác thì gọi hẳn lẩu, đồ nhắm ê hề, cứ vừa ăn vừa câu, vui như tiệc nhỏ.

Còn tụi tôi chỉ tính uống trà đá cho mát. Gọi ba ly, quán mang ra đúng… một cái bình khổng lồ, in hình Aladdin, cắm tá lả ống hút. Ai dè uống trà đá mà cũng “tình” như phim Hàn — vừa hút chung một ly, vừa nhìn nhau, mặt kề mặt, sát rạt. Quá đã rồi hen.

Đến giờ ăn để còn kịp ra bến tàu về lại trung tâm, tụi tôi mới được báo là nếu không câu tiếp thì không được ngồi cạnh hồ nữa. Thế là cả nhóm dọn ra mấy bàn to phía sau, bên hồ cá cảnh. Trong lúc chờ đồ ăn, tụi tôi tranh thủ đi dạo một vòng cho biết.

The Fishman liền chứng minh giá trị: vừa nhìn qua đã nhận ra từng loài rùa mà quán nuôi trong mấy bể tạm bợ rải rác khắp sân, lại còn kiên nhẫn trả lời mấy câu hỏi ngớ ngẩn của tôi (nếu tôi lơ ngơ thò ngón tay vô bể rùa cá sấu Mỹ thì nó sẽ cạp đứt ngay khớp tay tôi đó).

Không hiểu sao quán lại nuôi đủ loại thú thuộc dạng “hàng hiếm” trong giới buôn bán thú cảnh: từ rùa cá sấu Mỹ, rùa cổ dài Úc cho đến cá rồng — loài cá nổi tiếng ở vùng sông Amazon vì có thể phóng lên vồ cả khỉ con đu trên cành thấp.

Lúc đầu ngày, tôi còn mạnh miệng tuyên bố sẽ chỉ ăn những con tôm mình câu được. Kết quả là suýt nữa thì chẳng có miếng nào. May mà mấy đồng nghiệp tốt bụng nhất trí chia đều ba con tôm đã nướng sẵn. Suy cho cùng, sống ở nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam thì tôm của người này cũng là tôm của người kia, tôm riêng thành tôm chung hết.

Với tinh thần chia ngọt sẻ bùi như vậy, tôi ước gì có thể nói mấy con tôm hôm đó ngon xuất sắc. Thật ra thì cũng thường thôi — thịt hơi dai, vị hơi nhạt. Nhưng tôm dở mấy thì vẫn ngon hơn mặt bằng chung, nên cũng chẳng có gì để phàn nàn. Mấy món khác cũng không ấn tượng lắm: bò xào hơi dai, cơm chiên hải sản ổn nhưng không có gì đặc biệt.

Mà tụi tôi đến đây cũng đâu phải để ăn cho bằng được. Cái quan trọng là có một buổi chiều thư giãn, vui vẻ, ngồi bên nhau, cùng hưởng cái thú câu tôm lạ lạ này. Vậy là đủ. Và chắc chắn tôi sẽ quay lại lần nữa.

Đã từng có một thông điệp tiếng Việt nhỏ bé trên hành trình nhân loại vươn đến những vì sao

2025-06-30T12:00:00+07:00

Ngay giây phút này, trong lúc bạn đang đọc những dòng chữ trước mắt, một “cánh chim” bằng kim loại đang miệt mài bay đi với vận tốc 60.000km/giờ, rời xa khỏi hệ Mặt Trời để dấn thân vào không gian vô tận.

Tàu thám hiểm Voyager 1 được phóng vào năm 1977, với sứ mệnh vượt qua ranh giới của hệ Mặt Trời, mở rộng hiểu biết của loài người về các hành tinh xa xôi và không gian liên sao. Trên hành trình của mình, Voyager 1 đã bay qua sao Mộc và sao Thổ, ghi nhận những dữ liệu quan trọng, giúp nhân loại hiểu hơn về những thế giới cách chúng ta hàng triệu kilomet.

Quá trình đúc “chiếc đĩa vàng” mà loài người dùng làm phương tiện để gửi gắm bản sắc. Nguồn ảnh: The Atlantic.

Bên cạnh các thiết bị kỹ thuật, Voyager 1 còn mang theo một thứ hành lý kỳ lạ — một chiếc đĩa vàng, được NASA gọi là Golden Record — chứa đựng những lát cắt về sự sống và nền văn minh nhân loại. Từ những bức tranh nguệch ngoạc trên vách hang, đến những trang nhật ký viết tay, những bức thư được cất giữ cẩn thận trong hộc tủ: lưu trữ ký ức là cách con người tự vượt qua sự hữu hạn của đời mình. Golden Record được tạo ra cũng vì tinh thần đó.

Bên trong chiếc đĩa ấy là đủ thứ: nhịp tim, sóng não, tiếng cười, tiếng trẻ sơ sinh, âm thanh của gió, tiếng sấm, tiếng bước chân, tiếng động vật, cùng những bản giao hưởng. Lại còn có cả những hình ảnh rất đời thường: bà mẹ cho con bú, người thợ đang làm việc, những tòa nhà, dòng sông, bãi biển, v.v.

Một vài trong số 116 hình ảnh được ghi trên Golden Record. Nguồn ảnh: The Planet Society.

Nhưng giữa sự hùng vĩ của thiên nhiên và sức bật phi thường của con người, thông điệp diệu kỳ nhất mà hành tinh xanh trao đi, với tôi, lại là một đoạn ghi âm vô cùng khiêm tốn được nói bằng tiếng Việt: “Chân thành gửi tới các bạn lời chào thân hữu.”

Được cất lên bằng chất giọng miền Nam đặc sệt, đây là một trong 55 lời chào bằng 55 ngôn ngữ khác nhau. Ban đầu, NASA chỉ định thu âm bằng hai ngôn ngữ, để nếu có ai ngoài kia tìm thấy chiếc đĩa, họ sẽ dễ giải mã hơn. Nhưng rồi các nhà khoa học đổi ý vì nếu đã kể câu chuyện về loài người, thì phải kể bằng đủ tiếng nói, đủ sự phức tạp mà loài người vốn có.

NASA · Golden Record: Vietnamese Greeting

Lời chào tiếng Việt là bản ghi âm thứ 53 trong số 55 bản ghi âm.

Như mọi đứa con nít khác, tôi từng mơ ước được làm phi hành gia. Tất nhiên, vì tôi là đứa ốm yếu, dở các môn tự nhiên, lại sống ở đất nước không có chương trình không gian, giấc mơ ấy sớm tan tành mây khói, nhưng niềm yêu thích và tìm tòi thiên văn ngày bé vẫn theo tôi đến lớn. Thế nên, khỏi phải nói tôi xúc động thế nào khi phát hiện rằng trong chục năm qua, đã có một phần cốt lõi của danh tính Việt Nam, tiếng nói của đồng bào tôi, du hành đến phía bên kia rìa thế giới.

Việc tiếng Việt có mặt trên chiếc đĩa vàng của Voyager 1, suy cho cùng, cũng là một cái duyên lớn. Nhiệm vụ Voyager được chuẩn bị trong bối cảnh chính trị đầy biến động — chiến tranh Việt Nam vừa kết thúc, còn căng thẳng giữa Mỹ và khối Liên Xô, trong đó có Việt Nam, thì ngày càng leo thang.

Thời điểm đó, Việt Nam thậm chí còn chưa chính thức gia nhập Liên Hợp Quốc. Theo kế hoạch ban đầu, những lời chào gửi vào vũ trụ sẽ do các đại biểu Liên Hợp Quốc của từng quốc gia trực tiếp thu âm. Nhưng rồi thủ tục hành chính phức tạp, các nhà ngoại giao cũng không mấy mặn mà với dự án.

Vậy là NASA buộc phải chuyển hướng, quay sang nhờ những người quen trong các phân khoa ngôn ngữ ở Đại học Cornell — ai có thể góp giọng thì mời, thậm chí nhờ cả bạn bè, người thân của sinh viên và giảng viên. Và may mắn thay, khi ấy có một trợ giảng người Việt.

Dự án được tiến hành “cuốn chiếu” đến mức, ngoài những cái tên được lưu lại sơ sài, gần như chẳng còn tư liệu nào khác về những người đã tham gia ghi âm. Lục tìm khắp các kho lưu trữ về lịch sử thiên văn, tôi chỉ nhặt nhạnh được vài dòng hiếm hoi về Trần Trọng Hải, trợ giảng ngành tiếng Việt năm ấy.

Những thông điệp trên chiếc đĩa sẽ cùng tàu thám hiểm lang thang ngoài vũ trụ
trong rất, rất nhiều năm sau. Nguồn ảnh: goldenrecord.org.

Thật buồn, trong khoảnh khắc ngắn ngủi trong phòng thu mùa hè năm đó, những con người bình thường ấy đã vô tình để lại một dấu ấn vượt thời gian. Vậy mà đến tận bây giờ, chúng ta hầu như chẳng biết gì về lịch sử của những người đã góp phần tạo nên lịch sử — họ là ai, họ đã nghĩ gì, họ đã cảm thấy thế nào khi bất chợt trở thành tiếng nói đại diện cho cộng đồng ngôn ngữ của mình.

Chí ít, chúng ta thấy được di sản mà họ để lại. Bác Trần Trọng Hải, khi cất lời chào bằng tiếng Việt, đã thay mặt cho những người nói thứ tiếng ấy, dù họ còn ở trên mảnh đất quê nhà, hay đã tha hương một góc nào đó trên thế giới. Mà qua hành trình này, khái niệm “quê nhà” cũng đã không còn bó hẹp ở dải đất hình chữ S nằm bên rìa Đông Nam của lục địa Á-Âu nữa — nó đã mở rộng ra tận cái chấm xanh nhạt đơn côi giữa không gian mà chúng ta gọi là Trái Đất.

Tiếng Việt và Tiếng Anh có khác nhau đến thế qua đôi tai của người ngoài hành tinh?
Minh họa: Sophy Hollington/“A Message From Earth.”

Suy nghĩ về vũ trụ khiến tôi choáng ngợp, vì sự khổng lồ của nó khiến con người trở nên thật nhỏ bé. Voyager 1 có thể sẽ mất hàng triệu năm lang thang để có cơ hội chạm tới một nền văn minh khác, nếu thật sự có ai đó ngoài kia. So với quãng thời gian mênh mông đó, vài trăm năm tồn tại của tiếng Việt giống như một giọt nước rơi vào một chiếc xô, và chiếc xô ấy to bằng cả đại dương.

Thế mà ngôn ngữ non trẻ (tính trên tuổi vũ trụ) ấy đã luôn là cả thế giới của tôi — tôi dùng nó để gọi điện cho bố mẹ vào cuối tuần, để cười về những câu chuyện không đâu với bạn bè, để gọi món ăn ngoài quán, để nói lời yêu với người thương, để buôn chuyện về đứa tôi không ưa, và để viết những dòng này cho bạn, bạn đọc thân mến.

Tôi cũng tự hỏi, liệu người ngoài hành tinh có phân biệt được lời chào bằng tiếng Việt và tiếng Anh hay không. Có khi với họ, tất cả chỉ là những đợt sóng âm vụt qua, như cách con người nghe tiếng chim, mà chẳng mấy ai còn biết được đâu là tiếng chim sẻ, đâu là tiếng sáo rừng.

Nhưng dù có ai hiểu hay không, thì thế giới vẫn đẹp theo cách của nó. Loài chim vẫn hót cho riêng mình, và con người cũng thế — chúng ta nói, để được là chính mình. Bởi đôi khi, vẻ đẹp của sự sống đã lớn lao hơn chính sự sống rồi.

[Ảnh bìa: The Golden Record/The New Yorker]

Tản mạn về những tờ rao vặt chuyển nhà rơi rải khắp thành phố

2025-06-20T15:05:22+07:00

Mỗi lần ngồi ăn uống ở lề đường hay dừng xe chờ đèn đỏ, tôi hay ngẩng lên nhìn những cột điện, cột đèn, hay những bờ tường chưa sơn chưa trét vôi, và thấy những tờ rao vặt chuyển nhà.

Những tờ giấy cỡ A3, A4, kiểu chữ Arial, in đậm màu đen, chữ bự để người ta nhìn qua một lần là có thể thấy rõ nội dung cần quảng cáo: chuyển nhà, chuyển trọ, văn phòng, 090X… Có những tờ cũ đã úa màu mưa nắng, những tờ mới lì lợm nằm chồng lên dấu giấy trước đây — dấu vết của một đợt ra quân cạo rửa để chỉnh trang mỹ quan đô thị của chính quyền địa phương.

Nhìn những tờ rao vặt ấy, tôi chợt nhớ đến những lần mình vật vã chuyển nhà, vật vã dọn đồ đạc, rồi đứng nhìn đống nợ đời ngổn ngang ấy được chất lên xe chở về nơi ở mới. Tôi cũng nhớ nhiều lần bước xuống sảnh chung cư, thấy một chiếc ba gác hay xe tải đậu ven đường, với từng mớ hành lý được vác xuống và đẩy dần lên thang máy, còn gia chủ thì chạy lăng xăng để mở cửa.

Hình như mỗi ngày trong lòng thành phố này đều có những sự đổi dời không ngừng nghỉ. Núp trong các hội nhóm Facebook tìm nhà, lúc nào tôi cũng thấy có người, nhiều khi là người quen, bạn bè bình luận xin thông tin giá cả. Người ta chuyển nhà vì hết hợp đồng, vì nhu cầu công việc, gia đình; có khi oái oăm hơn là nhà đang ở bị chủ rao bán. Chuyện chuyển nhà như thế cứ diễn ra khi người ta thấy cần thiết. Khi ấy, các dịch vụ vận chuyển trở nên vô cùng quan trọng, nhất là với những ai trót sắm sửa quá nhiều đồ đạc.

Tôi nghĩ đến bao con người đằng sau những số điện thoại rao vặt ấy, những giọng nói ồm ồm hoặc lanh lảnh bên kia đầu dây khi bạn gọi tới. Nếu như đó không phải là lừa đảo, thì bên kia chắc là một ông chú, một bà cô, một anh chị nào đó, một người hẳn đã quen với những đống hàng lỉnh kỉnh, những chuyến xe hết chui từ hẻm này lại rúc vào hẻm khác để bắt kịp hành trình dời đổi nơi ở của khách tứ phương.

Hẳn là trên chuyến xe đó, họ không chỉ chở theo hành lý của khách mà còn là ký ức, tâm tư, hi vọng của người sắp rời bỏ một nơi chốn để đi về vùng trời mới. Và bản thân họ cũng có thể là những người nhập cư đến thành phố này lập nghiệp. Chính họ đã từng là những người chuyển nhà như thế, mang theo những khối hành lý mà họ nâng niu cho chặng đường mới.

Có phải những người nhập cư đã len lỏi và làm nên từng góc cạnh nhỏ nhất của thành phố này không? Tôi không dám chắc khi đứng trước câu hỏi có tính bao quát như vậy.

Nhưng tôi đã thấy từng lớp người, từng thế hệ từ khắp mọi nơi đổ về đây, sẵn sàng cho mọi sự thay đổi để có được nhiều cơ hội phát triển hơn. Vài người trong số họ trở thành mắc xích giúp chuyển dời cho những lớp người nhập cư khác. Những tờ rao vặt chuyển nhà cũ rơi rụng sẽ lại được thay thế bởi những tờ mới, như một thứ hiện thân cho vòng lặp liên tục của đời sống thành thị. Nhịp độ liên tục ấy đã góp phần tạo nên sức sống mạnh mẽ không ngừng nghỉ của Sài Gòn, và nhiều khi làm tôi xúc động trước sự bền bỉ và nghị lực của nó.

Kiến Ba Khoang: Hiện thân của nỗi kinh hoàng và hình phạt tàn khốc từ tạo hoá

2025-06-17T11:00:00+07:00

Khắp người mọc lên nhiều nốt nhọt mưng mủ; rồi vỡ ra làm chảy mủ khiến da ngứa phát điên. Theo Kinh Thánh, ung nhọt là một trong mười tai ương mà Chúa giáng xuống đế chế Ai Cập để họ trả tự do cho các nô lệ Do Thái. Những tai ương còn lại sẽ hiện hình qua các thảm họa: sông Nile hóa thành máu; đại dịch ếch nhái, rận chấy, ruồi muỗi, gia súc, cào cào; bầu trời tối đen suốt ba ngày, và cái chết của những người con đầu lòng.

Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu đã đưa ra nhiều lời giải khác nhau cho những hình phạt mang màu sắc siêu nhiên này. Rất có thể, những sự kiện của Kinh Cựu Ước đã diễn ra vào thời điểm một ngọn núi lửa phun trào hoặc một mùa tảo nở hoa. Các hiện tượng tự nhiên như thế có thể làm đảo lộn cân bằng sinh thái sông ngòi của Ai Cập, khiến ếch nhái nhảy khỏi sông hồ rồi chết hàng loạt. Hệ quả dây chuyền là côn trùng không chỉ thoát khỏi các thiên địch, mà còn có thêm nguồn thịt thối rữa dồi dào.

Tình cờ thay, có một loài bọ ăn xác chết có khả năng gây ra các nốt u nhọt phồng rộp và đau điếng đúng như tích truyện đã kể. Đấy chính là một thành viên của chi Paederus (kiến khoang), hay được biết đến với cái tên nhầm nhọt là "kiến ba khoang."

Trong tất cả những loài vật khiến con người sợ hãi, kiến ba khoang có lẽ là loài tí hon nhất. Dù chỉ bé bằng hạt gạo, nhưng một con kiến ngoe nguẩy trong phòng cũng để đủ khiến chúng ta phải “cao chạy xa bay.” Cảnh tượng đó còn làm dấy lên nỗi bất an trong lòng rằng — "biết đâu còn nhiều con khác đang rình rập đâu đó." Bởi trong chiến tranh, kẻ thù giấu mặt mới là kẻ thù đáng sợ nhất.

Kiến ba khoang gây ra các vết loét lớn không phải bằng vết cắn hay vết đốt, mà bằng một loại độc tố có tên là pederin tiết ra từ cơ thể.

Kiến ba khoang gây ra các vết loét to đáng quan ngại và đau điếng người không phải bằng vết cắn hay vết đốt. Vũ khí của chúng là một loại độc tố có tên là pederin. Độc tố này do vi khuẩn tạo ra và tồn tại trong cơ thể con cái hoặc con đực ăn trứng con cái đẻ ra. Khi chúng ta lỡ chạm vào hay giẫm nát một con kiến ba khoang, loài côn trùng này sẽ tiết ra pederin và gây nên hiện tượng viêm nhiễm ở vùng da có tiếp xúc (tên y học của triệu chứng này là paederus dermatitis.)

Độc tố này còn mạnh hơn nọc rắn hổ mang và có lẽ là độc tố mạnh nhất trong thế giới động vật. Oái oăm thay, những người bị phơi nhiễm với độc tố đều không hề hay biết. Theo tập tính, loài bọ này thường chỉ đậu nhẹ trên cánh tay, chân hoặc mặt khi nạn nhân đang say giấc.

Các loài trong chi Kiến khoang thật ra không có họ hàng gì với loài kiến, dù ngoại hình của nhiều thành viên của chi này trông rất giống kiến. Chúng đều là các loài bọ cánh cứng đã hiện diện trên Trái đất suốt hàng trăm triệu năm. Trong đó, một số loài hình thành tập tính lẻn vào ổ kiến hoặc ổ mối để kiếm ăn. Nhưng nếu như sự hiện diện của kẻ ngoại đạo không bị phản đối thì không gọi là đột nhập đúng không? Khi bạn có thể ngụy trang thành những con kiến và trà trộn vào đàn, bạn sẽ dễ dàng có được chỗ “ăn nhờ ở đậu.” Do đó, qua hàng thiên niên kỷ, các loài bọ này đã tiến hóa để có cơ thể gần giống với loài kiến. Thậm chí, chúng còn hình thành khả năng phát ra mùi hương giống loài kiến.

Ở Việt Nam, kiến ba khoang thường xâm lấn các tòa chung cư, khu dân cư và thậm chí là bùng phát thành đại nạn trên quy mô toàn thành phố. Việc sử dụng thuốc trừ sâu trong canh tác và nạn phá rừng đã đẩy kiến ba khoang ra khỏi môi trường sống tự nhiên là các thân cây gỗ. Không nơi nương náu, loài côn trùng này trốn chạy vào các khu dân cư, đặc biệt là trong mùa mưa.

Là loài vật bị thu hút bởi ánh sáng, chúng tìm đến những ngôi nhà trong thành phố để trú ẩn, nhưng lại vô tình bị đè bẹp dí. Mỗi khi nạn kiến ba khoang bùng phát, hàng nghìn người phải đến cơ sở y tế để điều trị vết bỏng do độc tố pederin gây nên. Tình trạng ung nhọt, lở lói ấy khủng khiếp đến nỗi khiến những người chưa từng bị đốt nghe phải khiếp sợ khi nhìn thấy một con kiến ba khoang tản bộ trong nhà mình.

Thế nhưng, kiến ba khoang cũng có nhiều điểm đáng ngưỡng mộ. Như bao loài vật “có hại” và “nguy hiểm” mà chúng ta chỉ mặt điểm tên, kiến ba khoang chỉ đơn giản là hành động theo bản năng. Bản năng ấy được hình thành qua cơ chế tàn khốc của quá trình cân bằng hệ sinh thái và các bài kiểm tra của tự nhiên. Chất độc trong cơ thể kiến ba khoang vốn không nhằm tấn công con người. Đó là vũ khí tự vệ để chống lại loài nhện đứng trên chúng trong chuỗi thức ăn. Vũ khí ấy là kết quả của hàng triệu năm chọn lọc tự nhiên, đã diễn ra trước khi loài người xuất hiện trên hành tinh này.

Trớ trêu thay, loài bọ này có lẽ có ích cho con người hơn là có hại. Nguyên nhân lớn nhất là vì chúng là mắc xích quan trọng trong việc kiểm soát dịch hại. Điều này thể hiện rõ trong chế độ ăn của chúng, vốn bao gồm các loài côn trùng nhỏ hơn thường đe dọa mùa màng, cũng như muỗi và các sinh vật gây phiền toái. Chỉ đến khi con người bắt đầu dùng thuốc trừ sâu trong canh tác và chặt phá rừng, loài bọ này mới buộc phải di cư đến các đô thị. Quả thật, nạn kiến ba khoang là lời cảnh báo sớm về những thảm hoạ tiềm tàng nếu con người không sớm "làm lành" với mẹ thiên nhiên.

Kiến ba khoang là lời cảnh báo sớm về những thảm hoạ tiềm tàng nếu con người không "làm lành" với mẹ thiên nhiên.

Không những thế, bậc cha mẹ có thể mượn tiếng tăm của loài côn trùng này để răn đe con em mình. Chúng ta có thể nói về về kiến ba khoang theo cách chúng ta kể về ông kẹ. Kiến ba khoang bị thu hút bởi ánh sáng, nên về đêm, chúng thường bò vào những ngôi nhà sáng đèn. Việc sử dụng điện lãng phí như thế không chỉ làm hóa đơn tiền điện tăng cao mà còn khiến môi trường thêm ô nhiễm. Vì vậy, các vị phụ huynh có thể "hù dọa" con em bằng cách như sau: "Ngủ nhớ tắt đèn nhé con! Không thì kiến ba khoang bò vào đốt con lúc ngủ đó." Mặc dù việc ngủ sáng đèn không làm nguy cơ tiếp xúc với độc tố đáng sợ ấy tăng lên bao nhiêu, nhưng cách này có thể rèn luyện các em thói quen tiết kiệm điện!

Gần đây, giới y khoa đã bắt đầu thử nghiệm phương pháp điều trị ung thư bằng pederin. Dù phương pháp vẫn cần thêm nhiều nghiên cứu chuyên sâu, nhưng tương lai, chúng ta có thể sẽ điều trị được các khối u ác tính. Thuốc giải không đâu khác là loại thuốc được làm từ độc tố của kiến ba khoang. Nhưng với mỗi mảng rừng hay mỗi loài sinh vật bị xoá sổ, liều thuốc chúng ta hằng mơ ước này càng rời xa tầm tay của nhân loại.

Cho những ai có hứng thú với chủ đề tước đi sinh mạng hơn là cứu lấy sinh mạng, kiến ba khoang ẩn chứa một bất ngờ. Có ghi chép kể rằng người Ấn Độ cổ đại đã nghiền xác của loài bọ này thành bột để bào chế một loại độc dược cực mạnh. Việc vô tình ăn phải một con kiến ba khoang là cực kỳ hi hữu, nhưng nếu có xảy ra thì khả năng "chầu ông bà" cũng cao ngất ngưỡng. Lịch sử chưa ghi nhận sát thủ nào từng dùng chiêu thức này để "hành sự," nhưng chúng ta cẩn thẩn có lẽ vẫn hơn.

Tất nhiên, Saigoneer không cổ xúy việc hại người. Chỉ là nếu có ai muốn làm thật thì cách hữu hiệu sẽ là pha một ít bột kiến ba khoang vào ly cà phê sữa đá của đối tượng. Bác sĩ pháp y hay Edogawa Conan cũng đều chẳng phát hiện được!

Vì kiến ba khoang đại diện cho hậu quả của nạn phá hoại môi trường, loài bọ này cũng có thể trở thành linh vật của các cơ quan bảo tồn. Các hãng thời trang cũng có thể đưa loài côn trùng này vào một dòng sản phẩm hướng đến những khách hàng muốn thể hiện cá tính “độc nhất.” Đó có thể là bộ sưu tập trang sức với thiết kế chiếc lọ thủy tinh bên trong là những con kiến ba khoang đang nghênh ngang tung hoành.

Theo tôi, có một cách hiệu quả hơn nhiều là biến kiến ba khoang thành nhân vật chính trong một bộ truyện tranh hoặc series phim truyền hình ăn khách. Nữ chính sẽ đồng hành cùng người phụ tá là một bé bọ khoai tây ngốc nghếch. Cả hai cùng nhau chống lại kẻ thù không đội trời chung là mụ nhện độc ác. Cốt truyện sẽ vô cùng gay cấn với những âm mưu đen tối, những cú lừa ngoạn mục cùng rất nhiều pha gây cười “lầy lội.”

Trong cách xây dựng nhân vật, biên kịch có thể cho cô kiến ba khoang làm shipper và gặp phải những tình huống “khó đỡ” khi đơn hàng bị sai thông tin. Thậm chí, cô ấy có thể làm thám tử đi điều tra một băng nhóm chuyên làm giả các bảo vật vô giá từ triều Nguyễn. Đấy là tôi gợi ý chơi chơi thế thôi.

Ảnh minh hoạ: Phan Nhi, Hannah Hoàng, Simona Nguyễn.
Animation: Simona Nguyễn, Phan Nhi.

Bài viết đăng tải lần đầu vào năm 2022.

Sân khấu diễn đàn – nơi người trẻ vào vai, 'sống thử' những tình huống oái oăm của đời sống

2025-06-14T13:43:59+07:00

Tại Việt Nam, một hình thức kịch nghệ mới đang dần lan rộng, không chỉ trên sân khấu, mà còn cả trong lớp học, cộng đồng và đời sống hằng ngày.

Sân khấu diễn đàn (forum theater) là một dạng kịch ứng tác có tính tương tác. Trong đó, khán giả không chỉ theo dõi mà còn trực tiếp tham gia, góp ý, đối thoại và đôi khi xoay chuyển cả diễn biến câu chuyện. Đây là sáng tạo của nghệ sĩ sân khấu người Brazil Augusto Boal, với mong muốn tạo ra một không gian để “tập dượt cho đời thực” — người tham gia có thể thử đối mặt với những tình huống khó xử, và tìm ra hướng giải quyết mới có thể chưa từng nghĩ tới trong thực tế.

Khi khán giả trở thành một phần của vở kịch.

Với Lạc Thư, người gắn bó lâu năm với sân khấu diễn đàn ở Việt Nam, giá trị của loại hình này không nằm ở tính trình diễn, mà ở vai trò giáo dục và khả năng trao quyền cho cộng đồng. “Như chương trình hôm nay em tham gia,” chị chia sẻ, “những vở kịch như vậy nghiêng về tính giáo dục và phát triển cộng đồng hơn là trình diễn thuần túy.”

Dù sân khấu diễn đàn đã có mặt ở Việt Nam từ đầu những năm 2000, nhưng chỉ vài năm trở lại đây, loại hình này mới dần được quan tâm nhiều hơn. Không còn đơn thuần là một hình thức biểu diễn, sân khấu diễn đàn mở ra không gian để người tham gia thẳng thắn chia sẻ, học hỏi lẫn nhau và hiểu rõ hơn về bản thân.

Lạc Thư. Ảnh: Nguyễn Mai Bảo Trang.

Hành trình của Thư không bắt đầu trên sân khấu, mà ở một ngã rẽ khác. Sau hai lần trượt đại học, chị đi bán quần áo ở chợ Mơ (Hà Nội). “Chị cứ có cảm giác tuổi trẻ của mình đang trôi qua một cách buồn tẻ,” chị nhớ lại. Nhưng giữa những ngày lặp đi lặp lại, thói quen quan sát người qua lại dần nuôi trong chị một sự tò mò và cảm giác muốn hiểu người khác nhiều hơn.

Một hôm, chị nghe tin Đoàn Thanh niên tuyển diễn viên sân khấu. Không nghĩ gì nhiều, chị đăng ký. “Hồi đó còn trẻ, nghe thấy hấp dẫn thì tham gia thôi. Chị cũng không biết đó là một dự án giáo dục, chứ không chỉ đơn thuần là sân khấu. Vậy mà dự án đó gắn bó với chị suốt 6 năm,” chị kể.

Dự án tập trung vào giáo dục sức khỏe sinh sản cho thanh thiếu niên tại Hà Nội, thông qua hình thức khi ấy còn được gọi là “kịch tương tác.” Mỗi vở kịch đều mang một cái kết bỏ ngỏ. Diễn viên sẽ hỏi: “Nếu bạn là nhân vật chính, bạn sẽ giải quyết tình huống này như thế nào?” Khán giả, phần lớn là người trẻ, được mời lên sân khấu, nhập vai và thử cách xử lý của mình. Cách làm tuy đơn giản mà hiệu quả ấy đã khiến nhiều người thay đổi cách nghĩ, cách nhìn — kể cả Thư.

Không gian đối thoại qua sân khấu

Sân khấu diễn đàn thường xoay quanh những chuyện rất gần với người trẻ: kết bạn, yêu đương, đồng thuận trong các mối quan hệ, v.v. Trước khi mạng xã hội xuất hiện, những buổi diễn như thế này là cách hiếm hoi để người trẻ chia sẻ và lắng nghe nhau trực tiếp.

Việc nhập vai vào những tình huống đời thường là dịp để người trẻ tự “soi lại” nội tâm và hiểu rõ hơn cách mình đối diện với người khác.

Phương Bảo, diễn viên tham gia vở Mở Xưởng, vẫn nhớ mãi một tình huống khiến chị rất ấn tượng. Trong một cảnh hai mẹ con cãi nhau, Phương vào vai cô con gái bị mẹ mắng vì cứ giữ mọi chuyện trong lòng.

“Chị đang diễn với tâm thế giận dữ,” Phương kể. “Thì có một chị lớn tuổi, mặc đầm hồng, bước lên đóng vai người ba, kiểu muốn đứng giữa để giảng hòa. Ban đầu, chị tỏ ra bực bội, nhưng rồi ‘người ba’ đó nhìn mình, làm một gương mặt kiểu hờn hờn, hơi nũng một chút. Tự nhiên chị dịu xuống liền. Giống như cơn giận của mình được người khác hiểu, chứ không bị phản ứng lại hay bị làm lơ.”

Phương Bảo (phải) trên sân khấu.

Khoảnh khắc ấy cho thấy điều làm nên sự khác biệt của sân khấu diễn đàn so với sân khấu truyền thống. Ở đây, điều quan trọng không phải là một màn trình diễn trau chuốt, mà là tương tác chân thật giữa người với người.

Với Phương, đây cũng là một cách thỏa mãn đam mê rất đặc biệt: “Từ nhỏ chị đã ngầm thích sân khấu rồi,” Phương chia sẻ. “Nên việc được diễn kịch, đặc biệt là trong không gian an toàn, không đòi hỏi tính chất lượng diễn cao, đem đến cho chị cảm giác hào hứng, hồi hộp vì được vui chơi.”

Hạt mầm gieo trên sân khấu

Dự án kéo dài 6 năm ấy đã để lại dấu ấn sâu sắc trong Thư, đến mức khi nó kết thúc, chị quyết định tiếp tục hành trình đó. Chị tiếp quản Life Art — một tổ chức được thành lập để đưa sân khấu diễn đàn đến với đối tượng rộng hơn ngoài các NGO. Life Art hoạt động như một doanh nghiệp xã hội, sử dụng sân khấu để phục vụ các nhu cầu cộng đồng. Mục tiêu của Thư là gìn giữ tinh thần gốc của hình thức này: dễ tiếp cận, mang tính giáo dục, và gắn chặt với trải nghiệm sống thật của con người.

Hiện nay, mô hình sân khấu diễn đàn đang mở rộng đến các trường học và chương trình dành cho thanh thiếu niên trên khắp Việt Nam.

Thư tin rằng, để hình thức này lan tỏa, sự ủng hộ từ nhà trường và giới giáo dục là yếu tố then chốt. “Miễn là họ hiểu hình thức này là gì, nó hay ở đâu, có ích như thế nào, thì những bài viết, những câu chuyện mà em kể sẽ cực kỳ quan trọng. Vì chỉ cần một người đọc được thôi, thì hình thức này đã có thể đi xa hơn rất nhiều,” chị chia sẻ.

Các nhóm như Cái Tổ Nhỏ và Saigon Theaterland, hiện đang phối hợp cùng Life Art, đang giúp lan rộng mô hình này. Cùng nhau, họ đang vun trồng “hạt mầm” mà thế hệ đầu tiên đã gieo.

Phép thử cho cuộc sống

Sân khấu diễn đàn không đưa ra giải pháp sẵn có. Thay vào đó, nó là không gian để tập dượt cho những điều rối rắm trong cuộc sống — nơi mọi người được thử, được sai, được làm lại, và quan trọng nhất, được nhìn nhận. Một khoảnh khắc trong buổi workshop vẫn luôn khiến Thư nhớ mãi. “Người hướng dẫn bảo chị: ‘Bây giờ các em di chuyển trong phòng như thể các em là một cơn gió hoặc làn không khí.’ Khi ấy, chị cảm thấy trong người mình có một cái khóa, nghe ‘tách’ một cái như thể cái gì đó bật mở trong cơ thể – giống như mình được giải phóng.”

Sân khấu diễn đàn có thể khiến người xem đi qua đủ cung bậc cảm xúc, từ niềm vui đến xúc động nghẹn ngào.

Phương cũng tìm thấy niềm vui bất ngờ trong quá trình này. Chị biết đến sân khấu diễn đàn qua một lớp giao tiếp trắc ẩn. Trong lớp, giảng viên sử dụng hình thức này như một phương pháp thực hành. Dù khi đó chưa có cơ hội được diễn, Phương đã đăng ký tham gia Mở Xưởng ngay khi có dịp. “Chị đã hiểu hình thức này từ trước.... khi thấy khán giả lên sân khấu để thử nghiệm giải pháp của chính mình, chị thấy vui, cảm giác giống như mọi thứ đang đi đúng hướng vậy.”

Việc bỏ kịch bản không phải lúc nào cũng dễ dàng. “Trong những đoạn không có lời sẵn, chị phải quay về với chính mình, nhưng không có áp lực đúng sai. Gọi là trình diễn nhưng chị thấy mình được là mình.”

Cốt lõi của sân khấu diễn đàn có lẽ nằm ở đây: giúp mỗi người quay về với chính mình, trên sân khấu, trong đối thoại, và giữa cộng đồng.

Ảnh: Trí Dũng/Saigon Theaterland.

Bên trong chợ Nhật Tảo, chợ trời bán linh kiện điện tử cũ lớn nhất Sài Gòn

2025-06-09T14:55:00+07:00

Đã từ lâu, khu chợ Nhật Tảo nằm giữa quận 10 và quận 11 đã trở thành trung tâm mua bán máy móc và linh kiện điện tử cũ lớn nhất Sài Gòn.

Đây là nơi bày bán thiết bị điện tử cũ được thu gom từ khắp nơi trong thành phố và các quốc gia có thu nhập cao. Cư dân trong vùng chủ yếu là người lao động và người nhập cư; công việc của họ là tháo rời máy móc cũ, sửa chữa và bán lại cho những ai cần. Việc kinh doanh đa phần là do tự phát.

Dọc theo hai con đường Vĩnh Viễn và Lý Thường Kiệt bao quanh khu chợ có rất nhiều cửa hàng đồ điện tử, bán cả đồ cũ lẫn đồ mới, xen kẽ là các sạp sửa chữa nhỏ bày la liệt các thiết bị như điều khiển từ xa, biến áp, và radio hỏng. Không gian nhỏ hẹp của các con hẻm và vỉa hè cũng được chiếm dụng để bán hàng. Người bán trải một tấm bạt trắng và bày lên đó từng chồng máy tính bảng, laptop, và điện thoại di động. Trong khi đó, thợ sửa chữa bận bịu tháo gỡ một chiếc TV hay máy lạnh đã hỏng như thể đang bổ trái cây, không hề đeo găng tay, cũng chẳng cần mặt nạ bảo hộ lao động.

Thỉnh thoảng, một vài người thu mua phế liệu điện tử sẽ đẩy xe đến. Họ mặc áo dài tay, đội nón và đeo khẩu trang kín. Xe họ chất đầy những linh kiện vừa mua được từ những vựa tái chế rác tự phát hoặc những cô thu nhặt ve chai.

Hầu hết những chủ tiệm và nhân viên ở khu chợ trò chuyện với tôi ngày hôm đó đều hành nghề hơn 20 năm. Thế nhưng, không ai biết rõ công việc này xuất hiện từ bao giờ, hay phát triển thành một khu trung tâm lớn như vậy khi nào. Bản thân họ cũng không có lý do gì đặc biệt khi theo nghề. Có người từ nhỏ đã tiếp xúc với linh kiện điện tử nên khi lớn lên thì chọn luôn việc này để kiếm sống, có người là do tiếp quản việc kinh doanh của gia đình hoặc của nhà chồng/vợ. Cũng có nhiều trường hợp là người nhập cư đến khu vực này và học theo việc kinh doanh của hàng xóm.

Mua bán linh kiện cũ mang lại nguồn thu nhập tương đối ổn định nên nhiều gia đình ở đây đã giữ nghề qua nhiều thế hệ. Một chủ cửa hàng giải thích với tôi rằng “công việc này kiếm được rất nhiều tiền,” vì anh và gia đình biết cách giữ lại các bộ phận còn dùng được của đồ điện tử mà người ta vứt đi, và tận dụng các bộ phận đó để chế tạo máy móc mới hoặc sửa chữa các thiết bị hỏng khác, nhờ đó trả lại giá trị sử dụng cho những thứ bị xem là đồ bỏ.

Đa số mọi người đều chỉ nói về lợi ích kinh tế của ngành này, nhưng bên cạnh đó cũng có người chia sẻ rằng công việc của họ đóng một vai trò hữu ích trong đời sống của cộng đồng. Tôi nhận được một câu hỏi tu từ rằng: “Nếu tôi không sửa đồ điện tử hay bán đồ cũ giá rẻ thì làm sao người ta có đồ để dùng?” Như vậy, công việc không chỉ giúp họ tạo thu nhập mà còn đáp ứng nhu cầu sửa chữa đồ điện tử của bà con lối xóm, nhờ đó duy trì cuộc sống cộng đồng ở địa phương.

Mọi người vừa làm vừa tranh thủ ăn uống và trò chuyện. Khi đến đây, ta có thể bắt gặp cô chủ tiệm ngồi trước cửa ra vào, vừa dùng tay không cắt rời và phân loại dây điện, vừa nhâm nhi ly đồ uống mua từ hàng rong kế bên. Cách đó không xa là mấy cụ ông vừa trò chuyện vừa nghe radio, xung quanh họ là máy móc đã tháo rời đang thải ra hóa chất.

Phía bên kia đường, một anh thợ đang ăn bữa trưa muộn giữa hàng đống phụ tùng điện tử, trong khi đồng nghiệp của anh đã ăn xong và đang tháo rời vài chiếc TV cũ. Có lẽ cư dân trong những căn hộ phía trên khu chợ cũng đã quen với âm thanh của thiết bị điện cùng với hơi dầu máy và hóa chất xuất hiện thường trực trong cuộc sống của mình.

Dẫu biết không nên xem những người thợ trong chợ là nạn nhân bất đắc dĩ của rác thải điện tử, và hiểu rằng họ có quyền tự chủ trong việc kiếm sống từ phế liệu công nghệ, chúng ta cũng không nên tô hồng nghề này, rằng nó không bị chính quyền quản lý, hay không tiềm ẩn nhiều rủi ro.

Sự thật là rất nhiều người ở chợ Nhật Tảo là người lao động nhập cư, họ không có nhiều điều kiện văn hóa xã hội để tiếp cận cơ hội việc làm tốt hơn. Đa phần họ chỉ có thể làm việc nặng nhọc và phải tiếp xúc với hóa chất có hại như việc tái chế rác thải điện tử. Ngành nghề này tuy nuôi sống nhiều gia đình qua nhiều thế hệ, nhưng mối nguy hại từ việc thu gom và xử lý phế liệu vẫn luôn đe dọa chất lượng cuộc sống của người lao động. Thực trạng đáng lo ngại này khiến chúng ta phải suy nghĩ thấu đáo hơn về những bất công trong vấn đề môi trường sống, khi mà những người có thu nhập thấp thường phải gánh chịu hậu quả của rác thải tiêu dùng và ô nhiễm môi trường.

Bài viết đăng tải lần đầu vào năm 2019.

Thư gửi người lạ mặt đã cùng ta trú mưa dưới dạ cầu ngày ấy

2025-05-23T12:00:00+07:00

“Đừng trách móc cơn mưa; mưa giản đơn chẳng biết cách rơi về trời đâu.”
— Vladimir Nabokov.

Mọi người ạ,

Cũng đã vài tuần rồi nhỉ, dạo này mọi người thế nào? Bé nhỏ con cô hôm ấy có đến lớp đúng giờ không? Anh ơi, mấy tô phở có kịp giao cho khách toàn vẹn không? Còn chú, giày phơi chắc đến giờ cũng đã khô rồi nhỉ? Con nhìn nước đổ vào chân chú lúc áo mưa bục chỉ con cũng thấy xót thay cho đôi giày da đẹp.

Con vẫn ổn, mọi người ạ — dẫu gấu quần ướt nhẹp, bánh xe đóng bùn, và đầu óc ong ong vì stress khi phải chạy xe dưới màn mưa — nhưng hơn ba thập kỉ lớn lên ở Sài Gòn đã trui rèn trong con bộ kĩ năng sống sót qua mùa mưa quê mình. Giờ khứu giác con nhạy đến mức có thể cảm nhận được vi phân tử mùi mưa trong không khí chỉ tích tắc trước khi con nước ào xuống đất, và con cũng đã khắc cốt ghi tâm lời dặn lòng rằng đừng láu táu cởi áo mưa ra khi thấy trời bắt đầu tạnh, mưa Sài Gòn ẩm ương thích trêu ngươi dân mình lắm. Còn nữa, để sẵn đôi dép tông trong cốp, sẵn sàng hoán đổi vị trí cho giày tây kị nước, luyện thuần thục cách vận áo mưa thần tốc chỉ trong 30 giây, và thấm nhuần niềm an yên rằng nước mưa là một thành tố tiên quyết của sự sống.

Con xin lỗi vì không biết tên mọi người, nhưng con nghĩ chắc chẳng ai nhớ con là ai đâu, cũng như cách con chẳng nhớ được ai là ai, trong những mảnh hình hài, thanh âm đẫm mùi đất ướt đang dần rã vụn trong kí ức. Chiếc dép Hello Kitty hồng, tiếng chuông tin nhắn điện thoại lanh canh, đâu đó nửa miệng nhoẻn cười ấm như nắng hè. Liệu ta có trở thành người thân thuộc nếu gặp nhau đâu đó ngoài kia giữa đô thị 10 triệu người này?

Mười lăm phút trong đời, ta đã ở đó, dưới dạ cầu bắc ngang qua dòng kênh, cùng co ro dưới trời mưa quần quật như đàn cá nhỏ nấp dưới bụng cá Ông. Những mảnh đời xa lạ, được Sài Gòn đẩy gần lại bên nhau vì quá bất cẩn, không chuẩn bị áo mưa khi tung hoành giữa mùa mưa dữ dội, và vì quá ướt lạnh để bận tâm đến cái lườm nguýt, cái bóp kèn cáu bẳn của đoàn xe vội vã bị người trú mưa chắn đường.

Con đã từng trải qua cảm giác là người trú mưa và người bóp kèn bực bội. Con đã từng vội vã tìm ngay gầm cầu gần nhất để dừng xe đại vì quên áo mưa, và con cũng đã nhiều lần la ó vì người ta trú mưa chắn hết đường xe đi. Nhưng có lẽ điều tất cả chúng ta nên hiểu rằng khi mưa tạnh, thì người ta cũng sẽ quên hết thôi. Tóc đã khô, vớ ẩm vào giỏ, một hớp cà phê nóng vào người đã đánh tan mọi phiền muộn ngoài mưa. Đi mưa Sài Gòn mùa này là trải nghiệm căng thẳng không chừa một ai, nên con tự nhủ mình nên chú ý bình tâm lại mỗi khi ngửa mặt nhìn trời, và những giọt mưa nhíu mắt nhìn lại. Có một tình bằng hữu nhem nhóm trong lòng những ai đã cùng trải qua khổ cực cùng nhau, và mười lăm phút cùng trú mưa chiều hôm ấy quả là một quãng thời gian đặc biệt, dẫu tình thân ấy chỉ tồn tại trong vài phút.

Thương mến,

Kẻ chạy mưa.

Sứa đỏ — thức quà mùa hè vội đến vội đi từ đại dương

2025-05-20T13:00:00+07:00

Trong một tập “Best Ever Food Review Show,” người dẫn chương trình Sonny Side đã cùng bạn đồng hành thưởng thức sứa đỏ mắm tôm ngay trên phố Hà Nội. Anh khá bất ngờ bởi loại nguyên liệu “đỏ như máu, nhạt và trong hệt thạch” khi kết hợp cùng cùi dừa, đậu phụ và các loại rau thơm lại bùng nổ hương vị như chiếc “tacos phiên bản địa phương.” Như chàng trai người Mỹ, hẳn ai lần đầu trải nghiệm món ăn đặc biệt này đều thấy lạ, thậm chí lo lắng, trước khi cảm nhận được cái ngon. Giòn sần sật, bùi béo hòa quyện mùi nước chấm đẫy đà… mùa hè mang sứa về đất Kinh kỳ cùng những câu chuyện ẩm thực được kể.

Sinh vật nhuyễn thể không xương, thân mềm trong suốt với 98% cơ thể chứa nước này đã tồn tại hơn 500 triệu năm, xuất hiện trước cả loài khủng long. Trong dòng họ cổ xưa, rộng lớn ấy, sứa đỏ (Rhopilema esculentum) là loài sứa có nguồn gốc từ vùng biển ôn đới Thái Bình Dương, phân bố rộng rãi nhất ở vùng biển Nhật Bản, biển Hoàng Hải, biển Hoa Đông và phía bắc biển Malaysia. Chúng có hình chuông tròn, khá dày và cứng cáp so với các loài sứa khác, kích thước cũng lớn hơn với đặc trưng nổi bật là không có xúc tua ở rìa chuông mà thay thế bằng phần chân phân nhánh phức tạp từ miệng.

Nguồn video: Trang Instagram @exoticaquaculture.

Sứa đỏ trôi theo dòng hải lưu và xuất hiện gần bề mặt khi thời tiết lặng gió. Chạy dọc ven biển Việt Nam, chúng tập trung đông ở cửa sông vào vụ xuân hè, kích thước trung bình đường kính khoảng 45cm, trong một số trường hợp hiếm hoi có thể lên đến 70cm.

Bảy ngày hạ, nửa tháng đông…

…đó là thời gian chuẩn chỉnh cho một mẻ sứa ngâm sú vẹt.

Mùa hạ nắng chiếu những bãi biển dài tít tắp, cát trắng ưỡn mình hong khô trước khi mấy cơn gió nam trải đều khắp mặt Vịnh Bắc Bộ. Hai ba hải lý tính từ bờ, sẽ thấy thuyền đánh bắt sứa thủ công bằng lưới truyền thống. Mạn thuyền cứng cỏi và gai góc, rẽ sóng bơi giữa hàng ngàn con sứa trong veo. Mùa sứa về là dịp ngư phủ khắp các xã ven biển Thạch Trị, Hải Hậu tất bật. Khắp bến bãi làng trên xóm dưới, thuyền ai nấy xếp kín như nêm, trong mang đầy ắp sứa.

Ngư dân đi đánh bắt sứa từ sớm. Ảnh: Trọng Tùng/VTC News.

Sau khi được đánh bắt sứa đỏ từ lòng biển Hải Phòng, Nam Định, người dân nhanh chóng sơ chế để tránh thối hỏng, cắt rời thành các phần rồi cho vào bể nước ngọt “quay.” Theo tuyển tập Đại Nam nhất thống chí: “Phải dùng phèn chua và muối giấm dầm rửa, ăn về mùa hạ, có tánh ôn.” Cách làm này có thể đánh sạch nhớt, giúp sứa cứng lại, tăng độ giòn đồng thời ép hết nước mặn, vị nồng.

Sứa đỏ được ngâm muối sau khi thu hoạch. Ảnh: Mai Dũng/Báo Lao Động.

Nếu không được thương lái mua trực tiếp, sứa thường được mang ngâm với cây sú vẹt. Rễ, vỏ hay quả của loại cây mọc nhiều ở những cánh rừng ngập mặn dọc biển, được xay hoặc giã nát rồi đem đun sôi khoảng một tiếng làm nước ngâm. Cách làm này không chỉ giúp khử đi mùi tanh của sứa, mà còn ám lên chúng một màu đỏ rực như màu bã trầu. Trời nóng, thời gian ngâm dao động từ 7 ngày, còn trời lạnh, phải 15–20 ngày mới đủ ngấu. Khi ngâm, cần đè lên trên vật dụng bằng sành để sứa không bị trồi khỏi mặt nước.

Man mát như cơn gió nồm nam

Từ miền biển, từng mẻ từng mẻ chứa đầy hơi biển men qua từng ngõ ngách cùng các hàng quà rong. Nếu gọi sứa đỏ là thức quà cổ truyền của Hà thành thì không hẳn đúng. Nhưng cứ mỗi độ tháng Năm, món ăn chơi dân dã này lại xuất hiện từ phố Hàng Chiếu, ngõ Thanh Hà cho đến chợ Đồng Xuân. Đâu đó nơi góc đường có mấy tấm biển treo tạm: sứa biển, sứa gia truyền. Rồi mấy người tụm năm tụm ba ngồi ghế nhựa lùn. Cảnh đông vui, nhộn nhịp ấy đã trở thành nếp quen đất thủ đô.

Sứa ngâm với cây sú vét đỏ rực như màu bã trầu. Nguồn ảnh: Báo Tuổi trẻ Thủ đô.

Không phải món xào hay món nộm, cách thưởng thức sứa đỏ đúng điệu là ăn kèm đậu phụ nghệ, dừa, tía tô, kinh giới và chấm mắm tôm. Khi ăn lấy một lá rau thật to, thêm miếng đậu nướng, miếng dừa thái mỏng cuộn lại rồi chấm vào bát mắm tôm pha sẵn ớt, quất đã đánh sủi bọt. Mẹt sứa ngon gom tất thảy nhiều đặc sản Bắc Bộ: mắm tôm loại ngon từ chợ Hàng Bè, dừa từ bãi giữa sông Hồng, đậu phụ nướng từ Hải Dương, tía tô, kinh giới tươi xanh từ các làng rau vùng ven Hà Nội.

Sứa thanh mát như thạch, đậu và dừa béo bùi, rau thơm đẫm mùi mắm tôm chua cay mặn ngọt, nhưng “cần phải có ký ức và văn hóa thì vị mới hình thành!” Món sứa đỏ hệt ý câu thoại này trong tác phẩm nổi tiếng Muôn vị nhân gian của Trần Anh Hùng, bởi không phải ai cũng cảm nhận được hương vị thực sự của món ăn đặc biệt. Phải tinh ý lắm mới nhận ra chất khác lạ của miếng sứa, phải rất sành, mới thấy được sự hòa quyện thú vị của các nguyên liệu khác tưởng chừng chẳng hề liên quan.

Sứa thanh mát như thạch, đậu và dừa béo bùi Ảnh: Quang Minh/Vietnamnet.

Đến đây, càng thấy rõ một nét đặc trưng trong văn hóa ẩm thực Việt: tính tổng hoà nhiều chất, nhiều vị. Các món ăn thường bao gồm nhiều loại thực phẩm, rau lá, đậu, hạt… và tổng hợp đủ các vị như mặn, ngọt, chua, cay. Sứa đỏ chính là một ví dụ khá điển hình: không quá cầu kỳ hay nấu nướng phức tạp, ít chú trọng bày biện thẩm mỹ mà thiên về phối trộn tất cả nguyên liệu một cách đa dạng, tinh tế để làm nên món ăn hấp dẫn và phù hợp. Thậm chí, ăn sứa còn mang tính “giải trí” — vì với một số người, sứa chỉ là để ăn chơi chứ chẳng thực sự bổ béo gì.

Các bước để thưởng thức sứa đỏ “chuẩn bài.”

Người mới có thể không hay, nhưng dân quen chắc chắn sẽ gọi ngay phần chân sứa đỏ thay vì phần thân bởi nó dai giòn, sần sật. Thưởng thức sứa vốn là nghệ thuật, thì ngay cả cách cắt sứa cũng đòi hỏi một thủ thuật riêng. Không phải dao sắt, dao inox, mà sứa phải được cắt bằng thanh tre nứa sắc. Như vậy, sứa sẽ không bị ám mùi lạ do phản ứng của kim loại với chất trong nước ngâm sú vẹt. Chưa kể, mùi tre nứa tự nhiên đôi phần làm thịt sứa thơm thảo hơn.

“Ai mua sứa ơ…,” tiếng rao ấy từ bao giờ đã thoang thoảng đâu đó giữa ngày hè, nhưng chưa kịp thấy người gánh hàng ở đâu, đã thấy vị giác kích thích và lòng được xoa dịu dù tiết trời oi ả. Bởi có một mùa gió nồm nam nữa kéo đến, có một mùa sứa đỏ nữa lại về.

Hành trình xuyên Việt qua 12 tiếng gọi của loài chim

2025-05-11T18:40:00+07:00

Dường như đi đâu trên thế giới này, ta cũng bắt gặp tiếng chim.

Tiếng ríu rít lanh lảnh của những chú sẻ bu lại quanh nắm cơm nguội ai đó vừa rắc xuống góc phố Hà Nội. Tiếng gù trầm đều của bồ câu — loài chim đi đứng chậm rãi, ánh mắt ngơ ngác và trông lúc nào cũng như đang để đầu ở nhà. Tiếng kêu càu nhàu của mòng biển khi cướp khoai tây chiên, hay những âm thanh cục cục, quạ quạ chẳng ai hiểu nổi của loài quạ. Nhưng thử hỏi, bạn nhận ra được bao nhiêu giọng chim trong số đó?

Trên thế giới có hơn 11.000 loài chim, mỗi loài đều có một “giọng” riêng để báo động, tán tỉnh hoặc giao tiếp trong bầy đàn. Nếu tính thêm cả “giọng vùng miền” — vâng, chim cũng có phương ngữ — thì thế giới loài chim gần như có số lượng ngôn ngữ gấp đôi con người.

Bước vào một cánh rừng ở Việt Nam chẳng khác nào bước vào quảng trường trung tâm, nơi vô số thứ tiếng được cất lên cùng lúc. Có loài nghe đúng như tính cách của mình, như tiếng líu lo tí tách của chim manh manh đỏ, vừa nhỏ nhắn vừa hoạt bát. Nhưng cũng có loài phát ra âm thanh kỳ quặc đến lạ, như tiếng hú khàn đặc, vang vọng của gà lôi tía — nghe chẳng khác gì tiếng loài linh trưởng.

Trong bài viết này, tôi mời bạn đọc cùng tham gia một chuyến “săn âm thanh” nho nhỏ, khám phá những loài chim yêu thích của tôi trên khắp Việt Nam. Hành trình sẽ bắt đầu từ vùng núi phía Bắc, sát biên giới Trung Quốc, rồi xuôi dần về phương Nam, kết thúc ở những cánh rừng miền Đông Nam Bộ.

1. Gà lôi tía

Tragopan temminckii

Thu âm: Chubzang/Xeno-Canto.

Một trong những loài khó chụp ảnh nhất mà tôi từng gặp: kín đáo, bí ẩn, lúc nào cũng lẩn khuất sau lớp cây rừng dày. Loài chim trĩ có vẻ ngoài lạ lẫm này chủ yếu sinh sống ở vùng cao Trung Quốc và Ấn Độ, nhưng vẫn còn hiện diện ở một vài khu rừng phía Bắc Việt Nam. Tôi bắt gặp một con trên sườn Fansipan, đang mải mê tìm thức ăn và thi thoảng phát ra tiếng kêu vọng xa trong màn sương — âm thanh gợi nhớ đến tiếng khỉ hú hơn là tiếng chim.

2. Hoạ mi đất họng trắng

Erythrogenys gravivox

Thu âm: Ray Tsu 诸仁/Xeno-Canto.

Tiếp tục hành trình xuống phía nam, tôi bắt gặp loài hoạ mi đất này ở Mù Cang Chải, đang chuyền cành giữa một bụi táo mèo đang độ chín. Với chiếc mỏ cong đặc trưng và bộ lông vằn không lẫn vào đâu được, nó gây bất ngờ bởi tiếng kêu nhẹ nhàng, nghe như hai chú ếch con đang đối thoại qua lại trong vòm lá.

3. Mai hoa

Amandava amandava

Thu âm: He Wenjin/文进/Xeno-Canto.

Nán lại Mù Cang Chải thêm chút nữa, ta bắt gặp loài chim mai hoa, hay còn gọi là “chim dâu tây” — một cái tên thi vị hơn dù ít được biết đến. Những chú chim này sống theo bầy đàn và rất thích những khu vực canh tác, vì thế, hầu hết các bản ghi âm tiếng ríu rít vui vẻ của chúng đều lẫn cả âm thanh của đồng ruộng xung quanh.

4. Uyên ương

Aix galericulata

Thu âm: Stanislas Wroza/Xeno-Canto.

Trước khi tiếp tục xuôi Nam, tôi rẽ ngang qua hồ Ba Bể ở vùng Đông Bắc — nơi mỗi mùa đông lại đón một nhóm uyên ương đến trú ngụ. Với vẻ ngoài sặc sỡ và phong thái có phần kiêu kỳ, tất nhiên chúng không phát ra kiểu “quạc quạc” quen thuộc. Thay vào đó là những tiếng kêu the thé, khàn đặc và khá bực dọc — như thể đang nhắc bạn đừng nhìn lom lom nữa. Cũng vì thế mà phần lớn thời gian, ta chỉ kịp nghe tiếng chúng lảnh lót vọng lại từ xa, khi cả đàn đã vỗ cánh bay đi mất.

5. Đớp ruồi họng hung

Ficedula strophiata

Thu âm: Geoff Carey/Xeno-Canto.

Từ vùng cao, tôi trở về Hà Nội, nơi công viên và bờ sông đôi khi trở thành điểm dừng chân cho những vị khách lạ. Trong đó có đớp ruồi họng hung — loài chim vốn ưa rừng cao, nhưng vài năm trước lại bất ngờ xuất hiện trong Vườn Bách Thảo. Tiếng kêu của nó cao vút, liên hồi, nghe nhỏ xíu nhưng đáng yêu không chịu được.

6. Chích bông cổ sẫm

Orthotomus atrogularis

Thu âm: Sam Hambly/Xeno-Canto.

Rời miền Bắc, tôi dừng chân ở Hà Tĩnh để ghi hình chú chim này. Dù không phải loài có ngoại hình bắt mắt nhất, chích bông lại rất biết “làm màu” — nó dùng chính mép lá cây, đục thủng rồi khâu lại bằng sợi thực vật hoặc tơ nhện chôm được để làm tổ. Điểm cộng: tiếng kêu của nó nghe như bản thu mộc cầm bị tua nhanh 2.5 lần, lại còn lạc nhịp.

7. Hút mật đỏ

Aethopyga siparaja

Thu âm: Bram Piot/Xeno-Canto.

Vừa đẹp vừa phổ biến, tôi chụp được chú hút mật này ở Quảng Bình. Họ hút mật có đến 146 loài khác nhau, và tiếng kêu của chúng thì… thật ra cũng khó phân biệt. Tiếng của loài này nghe chỉ như “chíp chíp chíp.” Hơi buồn tẻ. Nhưng bù lại, ngoại hình thì không có gì để chê.

8. Bông lau họng vạch

Pycnonotus finlaysoni

Thu âm: Brian Cox/Xeno-Canto.

Bông lau là một họ lớn khác trong thế giới loài chim, với tổng cộng 166 loài. Và một lần nữa, tôi chọn một đại diện ưa nhìn hơn cả. Tôi bắt gặp chú bông lau họng vạch này ở Vườn quốc gia Bạch Mã, miền Trung Việt Nam. Tiếng kêu của nó ngân nga, líu lo như một anh bình luận viên người Ý đang tranh luận hăng say từ cửa sổ tầng hai.

9. Khướu đuôi đỏ

Trochalopteron milnei

Thu âm: Xeno-Canto.

Khi đi về hướng Tây Nam, tiến gần biên giới Lào, bạn sẽ đặt chân đến Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Ngọc Linh. Để vào được đây, bạn cần có sự cho phép từ chính quyền địa phương. Nhưng nếu may mắn nhận được giấy phép, bạn sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng một trong những loài chim đẹp nhất thế giới: khướu đuôi đỏ. Tiếng hót của chúng nổi bật và đặc sắc không kém gì bộ lông rực rỡ, vang lên như một hồi còi báo động, rồi bất chợt chuyển thành những tràng cười khanh khách, hoang dại như tiếng cười của kẻ say giữa đêm làng vắng.

10. Chích đớp ruồi mặt hung

Abroscopus albogularis

Thu âm: Ray Tsu/Xeno-Canto.

Nếu thế giới loài chim có khái niệm “hướng nội” và “hướng ngoại,” thì chích đớp ruồi mặt hung chính là một sự kết hợp kỳ lạ của cả hai. Loài chim này rất khó để bắt gặp; thay vào đó, người ta thường nhận ra sự hiện diện của chúng qua những tiếng kêu lanh lảnh, râm ran tựa như tiếng dế giữa rừng. Thế nhưng, dù thường lặng lẽ ẩn mình, chúng lại rất thích tụ tập với nhiều loài chim khác và thường tham gia vào các bầy kiếm ăn đông đúc. Đó là lý do tại sao bạn có thể nghe thấy không khí huyên náo trong đoạn ghi âm này. Tôi đã chụp được hình ảnh của “kẻ hướng nội nửa mùa” này tại Măng Đen.

11. Sả vằn

Lacedo pulchella

Thu âm: Joshua Chong/Xeno-Canto.

Lần này, hành trình đưa chúng ta đến tỉnh Đồng Nai, nơi tôi đã chụp được hình ảnh tuyệt đẹp của loài Sả Vằn ngay bên ngoài Vườn Quốc gia Cát Tiên. Tôi bắt gặp khoảnh khắc chú sả chuẩn bị mang một con sâu béo mập về cho đàn con — đúng chuẩn người bố mẫu mực.

Tiếng kêu của loài này không phải là tiếng cười lanh lảnh như những người anh em của chúng, mà là một chuỗi âm thanh buồn bã, trầm xuống, vọng vào rừng như một giai điệu man mác.

12. Công lục

Pavo muticus

Thu âm: Marc Anderson/Xeno-Canto.

Hành trình lần này đưa chúng ta đến Vườn Quốc gia Cát Tiên, nơi loài công lục kiêu sa sải bước giữa thiên nhiên hoang dã. Khi tung cánh bay lên, những con trống khoe ra bộ lông óng ánh như thể được dệt từ ánh mặt trời. Và dù thiếu đi chiếc đuôi dài kiêu sa của con trống, những con mái vẫn giữ được sắc xanh lộng lẫy nổi bật. Tiếng kêu của công lục là một âm thanh đặc biệt khó quên — vang vọng như tiếng tù và, lan xa khắp cánh rừng. Trong âm thanh ấy, dường như có một lời gọi mời: “Bạn đang ở đâu?”

Giữa khu rừng tràn ngập thanh âm, mọi loài chim như đồng thanh đáp lại: “Ở đây. Chúng tôi ở đây.”

Về đâu tương lai người trồng sầu riêng miền Tây khi nhiễm mặn bủa vây?

2025-05-08T17:25:44+07:00

Chú Nguyễn Văn Quại, 63 tuổi, lững thững bước trên lối đất sình trong sân. Hai tay chú khoanh sau lưng, chậm rãi đi qua những gốc cây đã chết khô. Có cây gãy làm đôi, cành lá rũ xuống mặt nước đọng trong con mương nhỏ cạnh đó. Chú dừng lại, nhìn ra cả vườn — sầu riêng không còn lá, thân cây úa vàng, khô quắt, nứt nẻ như sắp long vỏ.

Phóng sự này được thực hiện với sự hỗ trợ từ Trung tâm Pulitzer.

Chú Nguyễn Văn Quại trong vườn sầu riêng nhà mình.

Hàng chục năm nay, chú Quại sống ở Ngũ Hiệp, một cù lao nhỏ giữa sông Tiền thuộc tỉnh Tiền Giang. Từ đây ra biển chẳng xa, chưa tới hai tiếng chạy xe. Ban đầu gia đình chú từng theo nghề trồng lúa, nhưng đến đầu những năm 1990 thì chuyển sang sầu riêng, loại cây mang lại giá trị kinh tế cao hơn. Hiện sân nhà chú có hơn 200 gốc, mỗi mùa vụ cho ra loại trái gai góc nhưng sinh lời hàng trăm triệu đồng.

Thế nhưng, cũng như nhiều người nông dân khác ở Đồng bằng sông Cửu Long, chú Quại đang phải chứng kiến mảnh đất gắn bó cả đời dần quay lưng với mình. Năm ngoái, hạn hán kéo dài khiến nước mặn xâm nhập sâu vào những nguồn nước ngọt từng nuôi sống bao thế hệ. Hàng ngàn hecta hoa màu chết khô, bà con nông dân chỉ còn biết chạy đôn chạy đáo cứu lấy những gì còn sót lại.

Không chỉ riêng chú Quại, nhiều hộ nông ở miền Tây cũng đang oằn mình trước ba tai họa giáng xuống cùng lúc: hạn hán, nước biển dâng cao và xói lở bờ sông, bờ biển. Dưới sức ép của biến đổi khí hậu và việc khai thác quá mức, nước mặn từ biển cứ lấn dần vào sâu trong đất liền, năm sau khắc nghiệt hơn năm trước.

Cuộc sống và sinh kế ở miền Tây gắn chặt với sông nước. Ảnh: Ghe thuyền trên sông Cần Thơ.

Theo Ủy hội Sông Mê Kông, 65 triệu người ở vùng hạ lưu vẫn sống nhờ nông nghiệp và nguồn nước ngọt quanh mình. Nhưng vài năm trở lại đây, nước mặn cứ thế len lỏi ngày một sâu, đe dọa miếng cơm manh áo lẫn sinh hoạt thường nhật của người dân.

Một nghiên cứu từ Đại học Utrecht (Hà Lan) cho thấy xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long đã tăng đều suốt hai thập kỷ qua. Nếu không có biện pháp ngăn chặn, đến năm 2050 sẽ có từ 100.000 đến 800.000 hecta đất nông nghiệp đứng trước nguy cơ bị nhiễm mặn nghiêm trọng.

Theo Sepehr Eslami, trưởng nhóm nghiên cứu, biến đổi khí hậu kết hợp với các hoạt động như đắp đập ở thượng nguồn và khai thác cát dưới lòng sông chính là “ngòi nổ” đẩy nước mặn vào sâu hơn. Và càng về hạ lưu, người dân càng phải chịu nhiều hệ lụy.

Thuyền ghe vẫn là phương tiện đi lại chính trong vùng. Ảnh: Ghe qua lại trên sông Cần Thơ cuối tháng 7/2024.

“Năm nay là tệ nhất hơn các năm luôn,” chú Quại nói về đợt hạn đã làm chết khoảng 30 cây sầu riêng, trong đó có toàn bộ lứa cây giống chú mới trồng hồi cuối tháng 4 trước đó. “Nước người ta còn không đủ dùng chứ đừng nói đến cây.”

Một cây sầu riêng bật gốc ngả nghiêng trong vườn của chú Quại ngày 27/7/2024.

Chú Quại cho biết mỗi cây giống sầu riêng tốn khoảng 100.000VND, chưa kể chi phí phân bón, thuốc trừ sâu, công chăm sóc và bảo vệ suốt giai đoạn sinh trưởng. Trời hạn kéo dài kết hợp xâm nhập mặn đã khiến gia đình chú mất trắng gần 30 triệu đồng.

Những cây giống sầu riêng được bày bán tại vườn ươm của cô Trần Thị Kim Thơ.

Sầu riêng không phải là cây duy nhất bị tác động khi nước mặn tràn vào. Lúa cũng giảm năng suất rõ rệt: hạt lép, vàng và nhẹ, lá cong queo rồi úa vàng, nhiều bông không nở thành hạt. Dừa, vốn chịu mặn tương đối tốt, cũng không tránh khỏi cảnh lùn cây, ít trái hoặc thậm chí chết khô nếu tiếp xúc lâu với nồng độ muối cao.

Chú Quại cho biết, sầu riêng khi chịu ảnh hưởng xâm nhập mặn thường khởi phát từ đầu lá: mép lá khô héo, ửng vàng rồi rụng dần. Khi độ mặn tăng cao, cây ra hoa ít hơn, trái non cũng rụng trước khi kịp trưởng thành.

Sau vụ mùa năm 2024, thân sầu riêng chết được chặt nhỏ chất thành đống trong sân, chuẩn bị đem làm củi.

Thông thường, một cây sầu riêng cần 4 đến 5 năm mới cho ra trái thu hoạch, với điều kiện nguồn nước ngọt ổn định. Nay hạn hán kéo dài kết hợp xâm nhập mặn đã biến việc duy trì vườn trở nên ngày càng khó khăn. Con gái út của chú đã cùng chồng chuyển lên Đắk Lắk tìm vùng đất cao nguyên hy vọng bớt chịu tác động, nhưng tình trạng khô hạn ở đó cũng không cải thiện đáng kể.

Hơn nữa, nước mặn còn kích thích nấm bệnh và sâu hại phát triển, khiến nhiều gốc cây mất trái hoặc chết hẳn chỉ sau một vụ. Năm 2024 được đánh giá là mùa vụ thiệt hại nặng nề nhất trong lịch sử vườn của chú Quại. Nhưng năm 2025 sẽ lại còn khó khăn hơn.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Hồng Điệp, giảng viên cao cấp Khoa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên, Đại học Cần Thơ, các tỉnh ven biển như Cà Mau dự kiến sẽ ghi nhận độ mặn cao kỷ lục vào tháng 4 và 5/2025. Bà cho biết, biến đổi khí hậu cùng với hoạt động chặn dòng thượng nguồn và khai thác cát là những tác nhân chính đẩy mặn ngày càng sâu vào nội đồng.

Lá những cây dừa ven sông Cửu Lông ngả vàng. Ảnh chụp vào tháng 7/2024.

“Giải pháp tốt nhất là sống hòa hợp với thiên nhiên”

Tình trạng nhiệt độ cao, hạn hán, khan hiếm nước và xâm nhập mặn đang tấn công nhiều vùng ở Việt Nam, trong đó có đồng bằng sông Cửu Long. Năm 2024, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã ban hành chỉ thị yêu cầu triển khai gấp các biện pháp bảo vệ nguồn nước, duy trì sản xuất nông nghiệp và ổn định đời sống cho hàng triệu người chịu ảnh hưởng. Theo đó, cần tăng cường theo dõi diễn biến thời tiết, xây dựng phương án ứng phó khẩn cấp, khuyến khích người dân áp dụng kỹ thuật tiết kiệm nước và ưu tiên đầu tư vào các công trình hạ tầng thủy lợi. Các địa phương cũng được giao trách nhiệm nạo vét kênh mương quan trọng để tăng khả năng trữ nước, đồng thời sẵn sàng huy động xe bồn cấp nước khi cần thiết, nhằm đảm bảo nguồn nước sinh hoạt và sản xuất không bị gián đoạn.

Theo Tiến sĩ Điệp, việc trồng các giống cây chịu mặn và điều chỉnh mô hình canh tác dài hạn có thể giúp bảo vệ khu vực này, còn với nông dân, thu gom nước mưa, tái sử dụng nước và chuyển đổi cây trồng là những giải pháp khả thi nhất.

Cống ngăn mặn trên kênh Cái Khế, TP. Cần Thơ, khánh thành cuối hè 2024. Cống này vừa giảm ngập, vừa ngăn nước mặn tràn vào nội đồng.

Dù biến đổi khí hậu góp phần lớn vào vấn đề xâm nhập mặn, những dự án thủy điện thượng nguồn cũng đang gia tăng áp lực lên mực nước sông, làm gián đoạn nguồn nước ngọt và bào mòn trầm tích. Theo Mekong Dam Monitor, sáng kiến của Stimson Center, tại Trung Quốc, Thái Lan, Lào và Campuchia đang có khoảng 60 đập lớn nhỏ ngăn dòng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến lượng nước ngọt đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.

Ông Eslami cho rằng chìa khóa để ngăn xói lở và giảm xâm nhập mặn chính là giữ gìn nguồn trầm tích. Khi nồng độ mặn càng tăng cao, người nông dân sẽ phải đối mặt với nhiều lựa chọn thách thức.

Ông Eslami cho biết: “Nông dân sẽ phải chuyển sang loại cây trồng khác, hoặc chấp nhận thiếu nước ngọt, hoặc buộc phải đổi nghề, thậm chí rời bỏ vùng đất này.” Ông cũng nhấn mạnh: “Có rất nhiều phương án thích ứng, nhưng chẳng có cách nào dễ dàng.” Khi tình hình khắc nghiệt hơn, ngay cả những vùng được bảo vệ bằng cống ngăn mặn như Cần Thơ, Tiền Giang cũng sẽ bắt đầu gặp phải những khó khăn tương tự, còn ở những nơi đã chịu ảnh hưởng thì tình trạng sẽ càng trầm trọng hơn.

Việc thích nghi ngay tại chỗ vì thế trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. “Giải pháp tốt nhất là phải phát triển theo cách thuận thiên nhiê,” Giáo sư Võ Thành Danh, chuyên gia kinh tế tại Đại học Cần Thơ, khẳng định. Ông đã tham gia đánh giá tính khả thi của các chiến lược thích ứng ven biển ở đồng bằng, và cho rằng biến áp lực môi trường thành cơ hội để chuyển đổi cây trồng là một hướng đi đáng cân nhắc.

Cô Lê Thị Bé Hai và gia đình đã thất thu khoảng 30 triệu đồng sau khi xâm nhập mặn khiến nhiều cây sầu riêng trong vườn nhà chết khô.

Cô Trần Thị Kim Thơ là một trong những người đang từng bước thích nghi với biến đổi ở vùng đồng bằng. Gia đình cô buộc phải chấp nhận thiệt hại khi 100 cây sầu riêng nhà trồng chết vì nhiễm mặn. Vốn là người gốc Ngũ Hiệp, gia đình cô gắn bó với nghề trồng sầu riêng gần 30 năm. Nhưng khi đất đai không còn đủ tin cậy để nuôi sống cây trưởng thành, cô chuyển hướng sang ươm cây giống và bán cây cảnh — trong đó có hơn một nghìn cây sầu riêng con.

“Bán cây kiểng thì thường cây nhà chết người ta mới mua — chết càng nhiều thì mua càng nhiều,” cô Thơ chia sẻ khi nói về việc bán cây giống. Dù thu nhập hiện tại không bằng trước kia và khá bấp bênh, cô cho biết đây vẫn là lựa chọn an toàn hơn. So với sầu riêng, cây giống và cây kiểng cần ít nước hơn, nên ít bị ảnh hưởng bởi hạn hán hay xâm nhập mặn.

Gia đình cô Thơ chuyển sang bán cây giống sau khi mất gần 100 sầu riêng vì xâm nhập mặn.

Gia đình cô Thơ là một trong số ít hộ ở Ngũ Hiệp quyết định rút khỏi giống cây trồng từng được xem là mỏ vàng này để tránh rủi ro. Với giá trị kinh tế cao, sầu riêng vẫn là lựa chọn hấp dẫn với nhiều người trong vùng. Bất chấp những khó khăn ngày càng chồng chất, họ vẫn kiên trì bám trụ với hy vọng rằng quả ngọt sau cùng sẽ xứng đáng với những gì đã đánh đổi.

Chú Quại và vợ là cô Lê Thị Bé Hai, 62 tuổi, nằm trong số những người sẵn sàng chấp nhận rủi ro. Khi kéo tấm bạt phủ đống gỗ mục, phần còn lại của những cây sầu riêng không qua nổi mùa hạn mặn, hai cô chú bảo đây không phải lần đầu tiên phải làm vậy. “Chết hết rồi phá lại trồng lại nữa,” cô Hai nói, “chứ bỏ thì không có bỏ.”

Người dân qua lại trên sông Cần Thơ. Khi tình trạng xâm nhập mặn ngày càng trầm trọng, ngay cả những vùng nước ngọt như Cần Thơ cũng có thể phải đối mặt với một tương lai đầy thách thức.

Phóng sự này được thực hiện với sự hỗ trợ từ Trung tâm Pulitzer.

Dấu ấn riêng biệt của trào lưu kiến trúc hiện đại ở đảo Phú Quý

2025-05-02T17:11:00+07:00

Từ thập niên 60 đến cuối thập niên 70, phong cách kiến trúc hiện đại (modernist architecture) phát triển mạnh mẽ ở các tỉnh thành phía Nam, điển hình là ở những thành phố lớn như Sài Gòn, Cần Thơ, hay Mỹ Tho. Nhiều vùng nông thôn tuy tham gia vào xu hướng này muộn hơn nhưng lại có những phá cách thú vị, góp phần tạo nên bản sắc riêng cho phong cách kiến trúc hiện đại của Việt Nam.

Vào năm ngoái, Saigoneer đã có dịp ghé thăm đảo Phú Quý, một huyện đảo thuộc tỉnh Bình Thuận, chỉ cách Phan Thiết 100km. Thiên nhiên Phú Quý nguyên sơ với những đầm phá xanh màu ngọc bích, những ghềnh đá cao sừng sững và thảm thực vật phong phú. Người dân nơi đây vẫn giữ nếp sống truyền thống, duy trì các nghề thủ công tự cung tự cấp và sống dựa vào nguồn tài nguyên thiên nhiên thay vì tập trung phát triển du lịch.

Vào thời Pháp thuộc, đảo Phú Quý có tên chính thức là Poulo-Cécir-de-Mer với ý nghĩa "cù lao của biển." Theo tích xưa, công chúa Bàn Tranh của Champa vì trái lệnh vua cha nên bị thả xuống thuyền lưu đày biệt xứ đến đảo Phú Quý. Ngày nay, Phú Quý là một cù lao còn hoang sơ với hơn 30.000 cư dân, và cho đến năm 2020 vẫn là nơi duy nhất ở Việt Nam mà học sinh trung học phổ thông phải đi tàu vào đất liền để thi tốt nghiệp.

Trải khắp hòn đảo là những ngôi nhà biệt lập một tầng mang phong cách kiến trúc hiện đại của Việt Nam với những đặc điểm dễ nhận biết như: mặt trước và cột nhà được ốp đá rửa màu xám, những viên gạch thông gió có họa tiết hình học, cùng muôn kiểu cách điệu lan can và bồn hoa thể hiện gu thẩm mỹ cá nhân của gia chủ — đây là những sáng tạo mang tính đặc thù đưa kiến trúc hiện đại Việt Nam vượt ra ngoài khuôn mẫu của kiến trúc hiện đại thế giới.

Tiếp nối sự sáng tạo giản đơn mà tinh tế đó, những ngôi nhà trên đảo Phú Quý còn mang những nét duyên riêng. Nổi bật nhất là cách ghi năm xây dựng lên mặt tiền của ngôi nhà. Các con số trải dài từ đầu thập niên 70 đến cuối thập niên 90, và phần lớn rơi vào thập niên 80 và 90.

Nhà nghiên cứu Phạm Phú Vinh cho rằng chi tiết này có thể đơn thuần là yếu tố trang trí và để ghi nhớ “năm sinh” của ngôi nhà. Vinh cũng là tác giả một cuốn sách nghiên cứu về kiến trúc hiện đại Việt Nam.

Vinh chia sẻ với Saigoneer: “Các con số này có thể chỉ phục vụ cho mục đích trang trí mà thôi, nhưng đồng thời, điều này còn thể hiện cá tính riêng của phong cách kiến trúc hiện đại tại Phú Quý. Vào giữa thế kỷ 20, người Sài Gòn có điều kiện về tài chính [để xây nhà] hơn người dân vùng nông thôn. Do đó, việc xây được một ngôi nhà có ý nghĩa rất lớn đối với bà con ở vùng sâu vùng xa, bởi có thể họ đã phải dành dụm cả đời mới thực hiện được ước mơ này.”

Mãi đến cuối thế kỷ 20, người dân ở ngoài trung tâm thành phố hay nông thôn mới tiết kiệm đủ tiền để xây nhà. Do đó, những ngôi nhà trên đảo Phú Quý được xây dựng trong giai đoạn này có một số điểm khác biệt với các công trình từ những năm 50 và 60. Dù vẫn theo phong cách hiện đại, nhưng cấu trúc của những ngôi nhà mới đã có nhiều thay đổi, chẳng hạn như: các ngôi nhà có nhiều yếu tố trang trí hơn, nhà thầu và gia chủ chọn sử dụng các vật liệu mới ngoài loại đá rửa quen thuộc, và năm xây dựng được ghi bằng font chữ có chân thay vì không chân như những thập niên trước đó.

Vinh nói thêm: “Trong thời kỳ này, ảnh hưởng của phong cách hiện đại phương Tây đã suy giảm so với những năm 50, 60 và 70, vì thế các thiết kế mới không còn bám sát vào kiểu mẫu ban đầu mà có nhiều thay đổi mang tính cá nhân cao.”

Kiến trúc hiện đại ở Việt Nam thật ra không hoàn toàn có khuôn mẫu hay một bộ quy tắc chung nào, mà hầu hết là do chủ nhà và bên xây dựng tự định liệu, tùy vào gu thẩm mỹ của cá nhân và nguồn vật liệu sẵn có. Ở những khu vực có nhiều ngôi nhà được xây cùng thời kỳ như Sài Gòn, ta có thể thấy rõ phong cách nhất quán của những công trình trong cùng một khu phố.

Đi xa hơn đến đảo Phú Quý nằm ngoài khơi vùng biển Nam Trung Bộ, các ngôi nhà thường nằm cách biệt và mỗi căn một vẻ. Sự khác biệt này khiến ta liên tưởng đến quá trình tiến hóa của một giống loài tạo ra nhiều thay đổi về mặt giải phẫu học so với tổ tiên của chúng.