Năm 2013, Linh nằm thao thức trên gác mái căn nhà nhỏ nơi cô bé lớn lên ở Sài Gòn. Ngày mai là ngày đầu tiên cô bé đi học tiểu học, nhưng càng cố dỗ giấc, bụng cô bé càng nôn nao. Linh có chút lo lắng, nhưng mẹ cô bé đã trấn an: không sao đâu, con sẽ ổn thôi — vì con là một đứa trẻ đặc biệt.
Thực tế thì, Linh “đặc biệt” chẳng kém gì 110.708 bạn đồng trang lứa ở Sài Gòn. Tất cả đều chào đời vào năm 2007, năm Đinh Hợi, hay còn gọi là năm “heo vàng” — một trong những năm sinh được xem là may mắn bậc nhất. Cứ mỗi 60 năm, các bé heo vàng này lại “giáng trần,” là “lộc trời” hứa hẹn mang lại phú quý, thịnh vượng cho cả gia đình.
Để tiện diễn giải, trong bài viết này, tôi sẽ tạm giả định năm Dương lịch trùng với năm Âm lịch, dù trên thực tế, lịch Âm thường chậm hơn lịch Dương 1 đến 2 tháng.
Tử vi tướng số 101
Sau một thiên niên kỷ dưới ách đô hộ của Trung Quốc, Việt Nam tất yếu tiếp thu không ít nét văn hóa Trung Hoa vào đời sống của mình. Điều này thể hiện qua nhiều khía cạnh, ở nhiều cấp độ và dịp khác nhau — từ những ngày lễ náo nhiệt của Tết Nguyên đán, cho đến những thực tế nghiệt ngã hơn như tư tưởng trọng nam khinh nữ hay áp lực thành tích học tập nặng nề. Trong số những ảnh hưởng văn hóa ấy, có lẽ việc tiếp nhận hệ thống 12 con giáp là một trong những điều nhẹ nhàng và thú vị nhất.
Bất kỳ ai từng lướt qua một trang tử vi trên mạng đều có thể dễ dàng kể tên 12 con giáp: Tý, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tỵ, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi. Hệ thống này không chỉ phổ biến ở Trung Hoa mà còn được nhiều nền văn hóa châu Á tiếp nhận, đôi khi với những điều chỉnh để phù hợp với quan niệm và môi trường địa phương.
Ở Việt Nam, trâu nước thay thế cho con trâu Sửu trong tử vi Trung Hoa, còn mèo lại được đưa vào thay vì thỏ, phản ánh sự gần gũi của hai loài này với đời sống người Việt. Người Hàn Quốc thì gọi Mùi là cừu thay vì dê, trong khi người Kazakhstan, một cách đầy khó hiểu, lại quyết định chọn ốc sên thay cho rồng.
Cũng như cung hoàng đạo phương Tây hay các nhóm tính cách MBTI, việc thỉnh thoảng tò mò về ý nghĩa đằng sau con giáp của mình hoàn toàn vô hại — miễn là ta không xem chúng như chân lý tuyệt đối. Nhưng với nhiều bậc cha mẹ Việt Nam, mọi chuyện không dừng lại ở mức giải trí. Họ sẵn sàng đào sâu vào từng chi tiết chiêm tinh, từ năm, tháng, ngày đến cả giờ sinh, chỉ để chắc chắn rằng con mình chào đời vào thời khắc thuận lợi nhất.
Trong văn hóa Trung Quốc, năm Rồng là năm được ưa chuộng nhất. Nguồn ảnh: The Economist.
Phong tục sinh con theo phong thủy ở Việt Nam được tạo quyết định bởi nhiều yếu tố khác nhau. Trước hết là yếu tố con giáp, đúng như George Orwell từng nói: “Mọi loài vật đều bình đẳng, nhưng một số loài thì bình đẳng hơn những loài khác.” Trong chu kỳ 12 năm, năm Thìn luôn chứng kiến mức sinh đột biến, bởi trong văn hóa Á Đông, rồng là biểu tượng của quyền lực, uy nghi và vương giả. Điều này lý giải vì sao các năm 2000 và 2012, năm Thìn, lại có số trẻ sơ sinh tăng vọt.
Sau rồng, các bậc cha mẹ cũng ưa chuộng những con giáp gắn liền với gia súc như trâu, dê, gà và heo, vì tin rằng trẻ sinh vào những năm này sẽ thừa hưởng sự hiền lành, trung thành và bền bỉ của loài vật cầm tinh. Ngược lại, những con giáp kém được ưa chuộng hơn thường rơi vào thỏ (mèo), rắn và hổ. Người ta cho rằng thỏ và mèo quá nhút nhát, dễ nản chí, trong khi rắn gắn liền với sự xảo quyệt nên không được xem trọng. Riêng trường hợp tuổi hổ, quan niệm này chủ yếu áp dụng cho bé gái, vì nhiều người tin rằng con gái cầm tinh hổ sẽ có tính khí mạnh mẽ, khó tìm được người "đủ sức" làm đối trọng trong hôn nhân.
“Heo vàng” nhà ta
Khái niệm “heo vàng” không chỉ đơn thuần bắt nguồn từ sự tích 12 con giáp. Những năm như 2007 chỉ lặp lại mỗi 60 năm một lần theo chu kỳ can chi, một hệ thống tính thời gian có từ thế kỷ III sau Công nguyên. Chu kỳ này được hình thành từ sự kết hợp giữa thiên can và địa chi, hai yếu tố đan xen để xác định thứ tự các năm, từ đó tạo nên những năm đặc biệt như Đinh Hợi 2007.
Theo hệ thống can chi, thứ tự các năm trong chu kỳ được xác định bởi 12 địa chi, tương ứng với 12 con giáp, và 10 thiên can, đại diện cho năm nguyên tố ngũ hành—kim, mộc, thủy, hỏa, thổ—kết hợp với thuộc tính âm hoặc dương. Sự kết hợp này tạo ra 60 tên gọi khác nhau cho các năm, trong đó mỗi con giáp có thể mang một trong năm yếu tố ngũ hành và thuộc tính âm hoặc dương. Chẳng hạn, năm 2018 được gọi là Mậu Tuất, có nghĩa là năm Chó mệnh Thổ.
Trong các ngũ hành, kim luôn được các bậc phụ huynh săn đón nhất. Chữ “kim” không chỉ dùng để chỉ kim loại mà còn gắn liền với tiền bạc, của cải. Do đó, Những năm bắt đầu bằng hai thiên can liên quan đến kim Canh (kim dương) và Tân (kim âm) — gần như luôn được xem là “năm vàng.” Chẳng hạn, chúng ta có năm 2000 (Canh Thìn) hội tụ cả hai yếu tố may mắn: vừa là năm kim, vừa là năm rồng. Một năm mang niềm vui cho những bậc cha mẹ tin vào phong thủy, nhưng lại là bài toán nan giải cho các bệnh viện.
Tóm tắt sơ lược về 12 con giáp và hệ thống can chi.
Hệ thống can chi có chiều sâu vô cùng phức tạp và khó có thể giải thích trọn vẹn trong khuôn khổ một bài viết. Nhưng về cơ bản, nó phản ánh sự cân bằng giữa âm và dương, trời và đất, 12 con giáp và ngũ hành. Hiểu được quy luật này, ta có thể xác định rằng năm 2007 (Đinh Hợi) là năm Heo mệnh Hỏa. Trái với suy nghĩ của nhiều người, hai yếu tố này không mang lại phú quý đến mức khiến các bậc phụ huynh đổ xô sinh con. Vậy vì sao nó vẫn được xem là “năm vàng”?
Có lẽ Linh thực sự đặc biệt, bởi năm sinh của em, Đinh Hợi, không chỉ là một con số trong chu kỳ 60 năm mà còn gắn liền với những biến động lịch sử. Trước năm 627 SCN, năm Đinh Hợi đơn thuần được xem là năm “Heo mệnh Hỏa” — không hơn không kém và không có ý nghĩa gì lớn lao. Điều này thay đổi khi Trung Quốc bước sang triều đại nhà Đường sau sự sụp đổ của nhà Tùy. Khi ấy, đất nước kiệt quệ vì thuế khóa nặng nề, chiến tranh liên miên và những công trình đồ sộ, đẩy xã hội vào một giai đoạn đầy bất ổn.
Hoàng đế Đường Cao Tổ, người sáng lập nhà Đường, đã thực hiện nhiều cải cách quan trọng trong thời gian trị vì, như giảm thuế, phân chia ruộng đất công bằng và bãi bỏ những luật lệ hà khắc. Những chính sách này nhanh chóng phát huy hiệu quả, tạo tiền đề cho triều đại của con trai ông, Đường Thái Tông, giai đoạn được xem là thời kỳ hoàng kim của Trung Quốc, thịnh vượng cả về kinh tế lẫn quân sự.
Nhờ sự phát triển rực rỡ này, người xưa bắt đầu gọi năm 627 SCN, thời điểm Đường Thái Tông lên ngôi, là năm “heo vàng” thay vì năm “Heo mệnh Hỏa” như thông thường. Tên gọi này dần được lưu truyền, và từ đó, những năm Đinh Hợi luôn được xem là đặc biệt may mắn.
Biểu đồ 10 thiên can (hàng thứ ba) và 12 địa chi.
“Vàng” có chắc đã quý?
Nhiều bậc cha mẹ Việt Nam chạy theo niềm tìm sinh con đúng năm đẹp, nhưng thực tế, gần như không có nghiên cứu khoa học nào chứng minh những "năm vàng" mang lại lợi ích rõ ràng cho trẻ. Hầu hết phụ huynh chỉ tin theo quan niệm may mắn mà không thể chỉ ra cụ thể năm sinh ảnh hưởng thế nào đến thành tích học tập, trí tuệ, quan hệ xã hội hay cơ hội nghề nghiệp của con cái.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Bá Minh từ Trung tâm Nghiên cứu Tiềm năng Con người Việt Nam, trong 40 năm nghiên cứu và tư vấn triết lý phương Đông cho các cặp vợ chồng, ông nhận thấy khoảng 50% phụ huynh có con trai sinh năm 2000 — một năm Thìn được coi là “vàng” — đã ly hôn hoặc ly thân. Nói về những người sinh năm 1952, cũng là một năm Thìn, ông chia sẻ: “Trong số tất cả bạn bè của tôi ở tuổi này thì họ rất vất vả trong cuộc sống, đa số 'thân lập thân,' rất ít người thành đạt.”
Ông cho rằng thời điểm tốt nhất để sinh con không phụ thuộc vào quy luật trời đất, mà nằm ở điều kiện của gia đình. Khi cha mẹ hạnh phúc, khỏe mạnh và vững vàng về tài chính, con cái cũng có nhiều cơ hội để lớn lên trong hạnh phúc, khỏe mạnh và thành công. Nghe có vẻ hiển nhiên, nhưng để có một đứa con "vàng," nhiều bậc phụ huynh sẵn sàng đánh cược mọi thứ — từ tiền bạc, thời gian cho đến cả sức khỏe của chính mình.
Phải mất nhiều thập kỷ mới biết được liệu sinh con theo năm đẹp có thực sự mang lại giàu sang và thành công hay không. Những đứa trẻ "vàng" rồi cũng phải tốt nghiệp, đi làm, thử vận may vé số hay mở startup — những chuyện mà ai cũng biết là... còn tùy duyên. Nhưng trong khi kết quả vẫn còn xa tít, hệ lụy của việc chạy theo năm đẹp đã lộ rõ ngay từ lúc những đứa trẻ này cất tiếng khóc chào đời.
Năm 2003, năm “dê vàng,” Bệnh viện Phụ sản Trung ương Hà Nội đón tổng cộng 14.000 ca sinh chỉ trong 9 tháng đầu năm — cao hơn trung bình những năm khác đến 3.000 ca. Trong 3 tháng cuối năm, danh sách chờ sinh đã có thêm 5.000 bà mẹ đăng ký, trong khi bệnh viện chỉ có vỏn vẹn 380 giường. Cơn sốt sinh con này khiến hệ thống y tế quá tải trầm trọng: sản phụ phải nằm chung giường, còn đội ngũ bác sĩ phải căng mình chăm sóc hàng trăm bà mẹ vừa sinh xong.
Bác sĩ Nguyễn Thị Thanh từ Bệnh viện Phụ sản Hà Nội nhận xét rằng bệnh nhân của bà đến từ đủ mọi tầng lớp, nhưng tất cả đều có chung một mục tiêu: nhất quyết phải sinh con tuổi Mùi trong năm 2003.
“Có gia đình dù đã đầy đủ cả trai lẫn gái vẫn muốn sinh thêm. Hoặc có người thể trạng không tốt, sinh con có thể gặp nguy hiểm, nhưng vì bị gia đình thúc ép đành phải sinh. Cá biệt, có đôi uyên ương chưa sẵn sàng tiến tới hôn nhân, nhưng vì muốn có ‘con dê vàng’ nên vội vàng cưới đầu năm để đến cuối năm sinh thằng cu. Không biết các cháu sau này có phú quý thật không, nhưng giờ thì không chỉ các bà mẹ, mà cả chúng tôi đều khổ.”
Đông chưa chắc đã vui
Dưới sức nặng của danh xưng “heo vàng” đặc biệt — chỉ xuất hiện một lần mỗi 60 năm — những đứa trẻ sinh năm 2007 như Linh có lẽ đã sớm phải đối mặt với áp lực cạnh tranh khốc liệt để có được một nền giáo dục chất lượng. Năm 2013, các trường tiểu học công lập ở Sài Gòn đón khoảng 110.709 học sinh lớp 1 mới, phần lớn là kết quả của cơn sốt sinh con năm Đinh Hợi – năm được cho là mang lại vận may.
Con số này tăng đến 40.804 em so với năm 2012, trong khi số lượng trường học và phòng học gần như không thay đổi. Phòng Giáo dục và Đào tạo Quận 9 buộc phải tận dụng cơ sở vật chất của các trường trung học cơ sở và trung học phổ thông để đáp ứng làn sóng học sinh lớp 1. Tại quận Gò Vấp, các trường phải chấp nhận giải pháp nhồi nhét, nâng sĩ số mỗi lớp lên 45 đến 50 em.
Phòng học lớp 1 điển hình ở Việt Nam.
Vì quy luật tuần hoàn của 12 con giáp, vấn đề quá tải này không tự biến mất mà cứ thế tái diễn theo từng cấp học, cho đến khi lứa học sinh này tốt nghiệp. Điểm khác biệt duy nhất là đến lúc đó, áp lực lại đè nặng lên các trường trung học cơ sở và trung học phổ thông. Một học sinh Việt Nam điển hình sẽ trải qua 12 năm học trong hệ thống công lập: từ lớp 1 đến lớp 5 ở bậc tiểu học, từ lớp 6 đến lớp 9 ở bậc trung học cơ sở, và từ lớp 10 đến lớp 12 ở bậc trung học phổ thông.
Năm 2018, các trường trung học phổ thông phải gánh chịu áp lực từ lứa “dê vàng” sinh năm 2003, với 109.000 học sinh bước vào lớp 10 tại Hà Nội — tăng 24.000 em so với năm trước. Tương tự, các trường trung học cơ sở ở thủ đô cũng tiếp nhận khoảng 125.000 “heo vàng” sinh năm 2007, nhiều hơn 11.000 em so với số học sinh lớp 6 của năm trước.
Phải chen chúc trong một môi trường học tập quá tải chắc chắn không mấy dễ chịu, nhưng hệ quả nặng nề nhất của trào lưu sinh con theo phong thủy lại thể hiện rõ nhất ở kỳ thi tốt nghiệp năm nay, với sự góp mặt của thế hệ “rồng vàng” sinh năm 2000.
Trong hệ thống trường công ở Việt Nam, hầu hết học sinh được phân vào trường dựa trên địa chỉ hộ khẩu, tức là nếu có một trường gần nhà, các em gần như chắc chắn có suất học. Tuy nhiên, điều này lại dẫn đến một kỳ thi đại học khốc liệt, khi thí sinh trên cả nước có thể tự do lựa chọn trường theo nguyện vọng, bất kể vị trí địa lý. Tháng 6 năm nay, khoảng 925.000 thí sinh tham gia kỳ thi, so với 865.000 thí sinh vào năm 2017. Tổng cộng, thế hệ “rồng vàng” sinh năm 2000 phải cạnh tranh với nhiều hơn 60.000 đối thủ so với lứa đàn anh ngay trước đó.
Không loại trừ khả năng Linh vẫn học tập tốt trong lớp 49 bạn của mình. Thay vì thấy lớp học chật chội như các nhà thống kê, em có thể lại thấy đó là cơ hội để kết thêm nhiều bạn và tận hưởng 5 năm tiểu học đáng nhớ. Thay vì áp lực thi cử như các cán bộ tuyển sinh, em có thể xem đó là dịp để thử thách bản thân. Chúng ta không thể chắc chắn rằng năm sinh thực sự ảnh hưởng tích cực đến số phận của một đứa trẻ, nhưng cũng không dễ để bác bỏ hoàn toàn tác động của nó chỉ dựa trên số liệu vĩ mô.
Có lẽ mọi chuyện sẽ bớt phức tạp hơn nếu các bậc phụ huynh làm theo lời khuyên của nhà nghiên cứu Đỗ Bá Minh: chỉ cần cha mẹ hạnh phúc, khỏe mạnh và vững vàng về tài chính, con cái cũng sẽ có nhiều cơ hội để lớn lên được hạnh phúc, khỏe mạnh và thành công trong cuộc sống.