Tại Đồng bằng sông Cửu Long, phụ nữ đang phải đối mặt với nhiều thách thức trong cuộc sống. Họ vừa thiếu điều kiện tiếp cận giáo dục, vừa chật vật vì mùa màng bị ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu. Thế nhưng, dù cuộc sống còn khó khăn, người dân nơi đây vẫn tìm thấy hy vọng trong những đầm sen đang vào mùa nở rộ.
Từ lâu, cây sen đã được xem như biểu tượng cho những phẩm chất tốt đẹp của người Việt: loài hoa mang sức sống bền bỉ, vươn lên mạnh mẽ từ bùn lầy để tỏa hương như trong câu ca dao: “Trong đầm gì đẹp bằng sen. Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn.”
Từ biểu tượng của sự kiên cường, cây sen trở thành nguồn sinh kế thực tiễn cho phụ nữ miền Tây thông qua chương trình do WWF-Việt Nam triển khai, trong khuôn khổ dự án Giải pháp thuận thiên thích ứng với biến đổi khí hậu Đồng bằng sông Cửu Long (CRxN Mekong).
Là loài thực vật bản địa của Đồng bằng sông Cửu Long, cây sen sinh trưởng dày đặc ở sông ngòi và ao hồ — những môi trường đã chịu nhiều biến đổi do hoạt động canh tác của con người.
Suốt nhiều thập kỷ, để tăng sản lượng lương thực, nhà nông đã đắp đê trong mùa lũ để gieo thêm vụ lúa thứ ba. Cách làm này phá vỡ chu kỳ tự nhiên của dòng nước, khiến đất dần bạc màu, nguồn dinh dưỡng cạn kiệt, còn thuốc trừ sâu và phân hóa học lại làm hệ sinh thái thêm ô nhiễm. Trong bối cảnh đó, cây sen trở thành một lựa chọn canh tác thay thế hài hòa hơn với tự nhiên.
Các mô hình trồng sen mùa nước lũ do WWF-Việt Nam triển khai đang mở ra nguồn thu nhập ổn định cho người nông dân. Chỉ sau khoảng bốn đến bốn tháng rưỡi, thân và hạt sen được thu hoạch, chế biến và bán ra thị trường, mang lại trung bình hơn 43 triệu đồng/ha (tương đương 1.867 USD). Không chỉ mang lại giá trị kinh tế, mô hình này còn tạo tác động tích cực đến môi trường: giảm phát thải khí nhà kính, tăng khả năng giữ nước, phù sa và cải thiện chất lượng nguồn nước, phục hồi đất, đồng thời thúc đẩy đa dạng sinh học — những đặc tính vượt trội khi so với canh tác vụ lúa thứ ba thông thường.
Tại Đồng bằng sông Cửu Long, hệ sinh thái tự nhiên và cộng đồng cư dân gắn bó chặt chẽ, nương tựa lẫn nhau.
Để khuyến khích người dân chuyển đổi, WWF-Việt Nam đã hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho tám hộ tại xã Tân Hưng (tỉnh Tây Ninh, trước đây thuộc Long An). Dưới sự hướng dẫn của chuyên gia từ Trung tâm Biến đổi Khí hậu An Giang, nông dân được tập huấn kỹ thuật trồng sen và sử dụng phân bón hữu cơ nhằm hạn chế sâu bệnh. Saigoneer đã có dịp đến tận nơi để tìm hiểu cách mô hình này vận hành và nâng cao chất lượng cuộc sống của phụ nữ nơi đây.
Chuyến ghé thăm đầm sen đầy cảm hứng
Giữa những thửa ruộng lúa kẻ ô thẳng tắp, đầm sen hiện ra như những mảng xanh hồng trên nền đất. Muốn vào được tận nơi, chúng tôi phải ngồi thuyền nhỏ len lỏi qua dòng nước. Đứng trên bờ đất hẹp, từ xa chỉ thấy lấp ló mấy chiếc nón lá thấp thoáng giữa hoa, đôi bàn tay thoăn thoắt đưa lên hái gương sen bỏ vào giỏ đeo sau lưng. Chừng 15 phút sau, nhóm phụ nữ tiến lại gần, và chúng tôi có dịp trò chuyện với chị Lê Thị Thòng, người đang tất bật thu hoạch sen buổi sáng hôm ấy.
Chị kể: “Hồi lúc trước chị trồng cũng trúng sen, nhưng mà không có quy trình thì sen nó cũng hay bị bệnh. Cho nên mấy anh hỗ trợ trồng sen sạch, kỹ thuật trồng rất là tốt.”
Chị Lê Thị Thòng hái gương sen.
Nhờ nguồn thu nhập ổn định từ trồng sen, cuộc sống của nhiều phụ nữ nơi đây đã thay đổi. Với số tiền kiếm được, chị Thòng có thể lo cho bữa cơm gia đình đủ đầy hơn và cho con đi học tiếp. Quan trọng hơn, vì công việc ở ngay gần nhà nên chị vẫn có thể đưa đón con mỗi ngày, thay vì phải lên các khu công nghiệp xa xôi.
Chị Nguyễn Thị Diễm Trinh bên đầm sen trước nhà.
Chị Nguyễn Thị Diễm Trinh, một người trồng sen khác, cũng nói rằng từ ngày theo mô hình này, chị thấy mình gắn bó với xóm làng hơn. Sau khi nói chuyện về chuyện gieo hạt, thu hoạch, chị rủ chúng tôi ở lại ăn cơm trưa. Mâm cơm đơn giản mà ấm cúng: thịt kho, khổ qua xào, rồi thêm món gỏi ngó sen giòn mát. Chưa kịp ăn xong, hàng xóm, cán bộ xã rồi cả mấy anh chị bên WWF-Việt Nam cũng ghé qua. Ai đến cũng được kéo lại ngồi, vừa ăn vừa trò chuyện. Không khí ấy chẳng khác gì những buổi họp nhóm mà chị hay kể: “Tới kỳ họp mọi người tụ họp ở nhà chị vậy nè, khoảng hai, ba chục người, mọi người qua đây ăn uống, nói chuyện rất vui vẻ, hòa đồng với nhau.” Nhờ trồng sen, những người phụ nữ như chị Trinh, chị Thòng không chỉ có thêm thu nhập mà còn được nhìn nhận và lắng nghe nhiều hơn trong gia đình cũng như trong các sinh hoạt chung của xóm làng.
Niềm hy vọng từ xưởng chế biến sen
Cứ vài phút lại có một chiếc xe tải ghé tới, chở theo những bó ngó sen tươi rói. Ngay lập tức, nhóm công nhân nhanh nhẹn bốc dỡ rồi phân loại trên nền xưởng rộng. Những người phụ nữ ngồi trên ghế nhựa, tay thoăn thoắt rửa, cắt, lựa từng khúc ngó sen. Ở góc khác, các chậu lớn ngâm và lên men, chuẩn bị cho công đoạn đóng gói trong những mẫu bao bì bắt mắt, sẵn sàng lên kệ siêu thị trong và ngoài nước.
Đó là nhịp sống thường ngày tại Vựa Sen Tâm, một cơ sở nhỏ ở xã Tây Ninh được lập ra để giải quyết nghịch lý: vùng đất này trồng ra rất nhiều sen, nhưng lại gần như không có thị trường tiêu thụ. Nhờ có công ty, nông dân yên tâm vì đầu ra ổn định, còn phụ nữ địa phương có thêm cơ hội việc làm ngay gần nhà.
Vựa Sen Tâm hoạt động như một điểm tập trung, kết nối nông hộ với các doanh nghiệp phân phối lớn. Điều này giúp đội ngũ lao động — phần lớn là chị em phụ nữ — vừa mưu sinh, vừa quán xuyến gia đình. Trong chuyến thăm, chúng tôi còn gặp một cô công nhân thường đưa đứa cháu nuôi tới xưởng. Em nhỏ được mọi người chăm sóc tận tình: “Mấy chị ở đây cũng thương đứa cháu lắm. Mua cái này cái kia cho quài à.”
Không chỉ mang lại thu nhập, công việc ở đây còn đem đến cho phụ nữ cảm giác bình yên và tiếng nói mới trong gia đình. Chị Hương, quản lý nhà máy, chia sẻ: “Mình là phụ nữ, [ngày trước] mình ở nhà giữ con. Mình không làm ra tiền, tiếng nói mình không có bằng. Bây giờ mình đi làm, mình có tiền, mình có thể chan hoà hơn.”
Những cải thiện trong đời sống phụ nữ cũng song hành với lợi ích môi trường. So với canh tác lúa truyền thống, mô hình sen giúp cắt giảm tới 73,2% lượng khí thải nhà kính, đồng thời tích trữ hơn 662.000m³ nước mỗi ha, cải thiện chất lượng nguồn nước và làm giàu độ phì của đất. Nhờ đó, vụ sau ít cần phân bón hơn, hệ sinh thái quanh đó cũng đa dạng và khỏe mạnh hơn; điển hình là Khu bảo tồn đất ngập nước Láng Sen là nơi sinh trưởng của hơn 86 loài thực vật, 51 loài cá và 73 loài chim nước.
Chị Nguyễn Thị Diễm Trinh và con trai.
Ở Việt Nam, hình ảnh bông sen hiện diện gần như mỗi ngày – từ đài phun nước công cộng, các chi tiết trang trí, đến thương hiệu và thời trang. Nhưng khi hiểu rõ hơn về vai trò của cây sen trong dự án CRxN Mekong do WWF-Việt Nam triển khai, ta mới nhận ra vẻ đẹp ấy vượt xa tính biểu tượng. Sen không chỉ là hình ảnh ẩn dụ cho sự kiên cường và thanh khiết, mà còn là nguồn sinh kế cho người dân, cơ hội trao quyền cho phụ nữ, và giải pháp giúp tái tạo hệ sinh thái vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
