Cục diện Đồng bằng sông Cửu Long đang đổi thay nhanh đến mức Google Maps cũng khó lòng bắt kịp. Con đường nhỏ trước kia chỉ vừa đủ cho xe máy nay đã được mở rộng, bụi công trình còn vương khắp nơi khi chúng tôi quay lại vào tháng Tám. Chiếc xe bảy chỗ chở chúng tôi phải khéo léo len qua dàn máy thi công mới vào được đến nhà chị Nguyễn Thị Thu Thủy, người làm nghề khô cá.
Chị Nguyễn Thị Thu Thủy bên cơ sở phơi cá quy mô nhỏ tại gia.
Chị Thủy cho biết, khi đường xá thông thoáng hơn, việc buôn bán của chị cũng dễ dàng hơn. Chị có thể đóng gói nhiều cá hơn và tiếp cận nhiều khách hàng mới hơn. Với chị, niềm vui của nghề không chỉ là được làm đều tay quanh năm mà còn là thấy công việc của mình ngày một phát triển. Giờ đây, sản lượng khô cá chốt mỗi vụ của gia đình đã tăng gấp nhiều lần so với thời cha mẹ chị.
Mùa nước nổi, chị lại nhờ chồng và hàng xóm thu mua thêm cá từ các cánh đồng ngập nước mang về chế biến. Chị nói, nếu có thêm chiếc máy đánh vảy cá, chị sẽ nhận cả cá lóc để làm thêm. Đặc biệt, chiếc tủ sấy do WWF–Việt Nam hỗ trợ thông qua quỹ xoay vòng dành cho phụ nữ cũng giúp chị có thể làm việc ngay cả trong những ngày âm u hay mưa gió, tăng thêm thu nhập cho gia đình.
Việc gia tăng sản lượng trong nông nghiệp và nuôi trồng thủy sản là một phần trong nỗ lực tổng thể nhằm nâng cao sinh kế cho người dân, đồng thời bảo tồn và phục hồi các hệ sinh thái tự nhiên ở Đồng bằng sông Cửu Long. Một trong những sáng kiến tiêu biểu là dự án Giải pháp thuận thiên thích ứng với biến đổi khí hậu Đồng bằng sông Cửu Long (CRxN), hướng đến giảm thiểu tác động tiêu cực từ sản xuất lên môi trường mà vẫn phù hợp với đời sống truyền thống của bà con nơi đây.
Tại các xã Tân Hưng, Vĩnh Châu và Vĩnh Thạnh thuộc tỉnh Tây Ninh (trước đây là các xã Vĩnh Châu A, Vĩnh Đại, Vĩnh Lợi và Thạnh Hưng), sáu mô hình sinh kế đang được triển khai song song với các chương trình mang tính vi mô và giáo dục cộng đồng. Những hoạt động này được triển khai dựa trên tập quán lâu đời của người dân, kết hợp với sự hỗ trợ từ chính quyền và tổ chức địa phương, nhằm xây dựng các mô hình có thể nhân rộng, vừa giúp cải thiện thu nhập trong vùng, vừa gìn giữ môi trường thiên nhiên.
Các tuyến kênh rạch và lớp đất phù sa màu mỡ đã nuôi dưỡng những phiên chợ sầm uất ở ĐBSCL.
Hy vọng mở ra từ những mùa nước nổi
“Cái giống lúa nổi này ngày xưa ông bà mình làm [....] Bây giờ mình tái tạo lại nó. Mình có cái ký ức xưa một chút xíu,” ông Nguyễn Ngọc Điền, Chủ tịch Hội đồng quản trị hợp tác xã lúa mùa nổi, chia sẻ với Saigoneer. Hơn cả một ký ức về nguồn cội, giống lúa cổ này đang mở ra những tiềm năng kinh tế mới, đồng thời góp phần bảo vệ và hồi phục nguồn nước cũng như đất đai.
Ông Nguyễn Ngọc Điền bên cánh đồng lúa mùa nổi.
Khác với cách làm phổ biến hiện nay là đắp đê để canh tác lúa thường trong mùa nước, mô hình trồng lúa mùa nổi không cần can thiệp vào dòng chảy tự nhiên. Giống lúa này không làm gián đoạn dòng nước, cũng không cần dùng đến hóa chất hay phân bón. Nhờ đó, đất có thời gian và điều kiện để tự phục hồi. Tác động tích cực ấy chính là lý do WWF-Việt Nam hỗ trợ cung cấp giống lúa mùa nổi và máy bay nông nghiệp cho bà con.
Bà Nguyễn Thị Bé canh tác cả lúa thường lẫn lúa mùa nổi.
Hẳn nhiên, bài toán kinh tế và thói quen canh tác vẫn là yếu tố quyết định ở một trong những vùng còn nhiều khó khăn của Việt Nam. Bà Nguyễn Thị Bé, nông dân và cũng là thành viên hợp tác xã, chia sẻ với Saigoneer: “Nó phải có lợi ích chứ. Ở đây bà con mình ăn quen gạo dẻo rồi thì ăn hỏng có nổi. Chứ nấu đúng cách thì nó cũng ngon lắm.”
Để giúp người dân dần thích nghi, WWF-Việt Nam không chỉ hướng dẫn thêm các cách chế biến như nấu cháo cho hợp khẩu vị địa phương, mà còn kết nối hợp tác xã với các đối tác tiêu thụ ở nước ngoài, những thị trường dễ đón nhận giá trị dinh dưỡng và đặc tính riêng của giống lúa này hơn. Các doanh nghiệp bắt đầu thử nghiệm chế biến lúa mùa nổi thành bún, bánh tráng hay sản phẩm từ sữa trước khi xuất khẩu. Công ty Khải Nam, chẳng hạn, đang làm thủ tục chứng nhận Halal để đưa sản phẩm sang Malaysia và các nước châu Á khác, cũng như sang Anh và Đức.
Nhu cầu từ thị trường quốc tế đã dẫn đến đề xuất mở rộng diện tích trồng lúa mùa nổi lên 200 ha, so với chỉ 10 ha của năm 2024. Ông Điền cho biết: “Bà con hợp tác xã cũng mạnh dạn hơn một chút, tự tin vì mình làm ra sản phẩm được bán ra ngoài thế giới.”
Ở nhiều nơi, việc thu hoạch lúa thường vẫn gắn liền với cảnh đốt rơm rạ, gây hại cho môi trường.
Lúa mùa nổi mở đường cho cá và nấm
Thành công của mô hình lúa mùa nổi là đầu tàu kéo theo những mô hình khác như nuôi cá. Các loài cá như cá rô, cá lóc có thể sinh trưởng trong cánh đồng ngập nước cùng với lúa mùa nổi. Không có thuốc trừ sâu hay hóa chất, cá lớn lên tự nhiên và có thể thu hoạch để phơi khô, chế biến, giống như công việc mà chị Thủy đang làm. Hoạt động này được hỗ trợ thông qua quỹ xoay vòng, với tổng số vốn ban đầu 840 triệu đồng (32.000 USD) đã giúp 82 phụ nữ tiếp cận kỹ thuật và nguồn vốn để sản xuất.
Công nghệ mới giúp người dân chủ động phơi cá trong mọi điều kiện thời tiết, ngay cả trong những ngày mưa.
Không chỉ cá, lúa mùa nổi còn đem lại lượng phụ phẩm hữu cơ dồi dào sau thu hoạch. Thay vì bị đốt bỏ ngoài đồng, rơm rạ này được tận dụng để trồng nấm. Chỉ sau 45 ngày, nấm có thể thu hoạch và mang lại nguồn thu khoảng 10 triệu đồng (384 USD). Tiếp nối mô hình trồng nấm rơm từ rơm của lúa thường, từ đầu năm 2026, chương trình CRxN sẽ cung cấp rơm sạch từ lúa mùa nổi cho các hộ dân, cùng với kỹ thuật trồng nấm đã được thông qua tập huấn để nhân rộng mô hình nấm rơm sạch tại địa phương.
Canh tác nấm đặc biệt phù hợp với bà con nơi đây vì có thể trồng ngay tại nhà, giúp phụ nữ vừa tham gia sản xuất, vừa chăm sóc con cái và việc gia đình. Dự án nhanh chóng lan tỏa trong cộng đồng, với 18 nông dân mới đăng ký nhận hỗ trợ. Anh Trần Thành Tâm, một hộ đang trồng nấm, chia sẻ với Saigoneer: “Điều hay nhất là mình tận dụng được nguồn rơm để trồng sản phẩm sạch cho bà con. Người tiêu dùng mình có nguồn nấm rơm sạch để dùng, thích hợp cho người ăn chay và cả tiệc tùng này kia nữa. Gà hấp nấm rơm rất là ngon.”
Anh Trần Thành Tâm theo dõi quá trình phát triển của nấm.
Từ lúa mùa nổi, sen, lục bình đến hành trình thay đổi nhận thức
Bên cạnh dự án trọng tâm lúa mùa nổi, CRxN Mekong cũng thử nghiệm nhiều hướng đi khác. Chẳng hạn, những hộ không canh tác lúa trong mùa nước có thể tận dụng ruộng để trồng sen. Được hỗ trợ giống, phân hữu cơ và mạng lưới tiêu thụ, người dân có thêm nguồn thu từ hạt và ngó sen dùng làm thực phẩm. So với việc gieo trồng ba vụ lúa thường, thay thế một vụ bằng sen mùa nước giúp giảm đáng kể lượng khí thải carbon. Có thể thấy, mô hình này có tiềm năng tham gia thị trường carbon trong tương lai.
Ngay trước khi tính đến chuyện tạo ra tín chỉ carbon, cây sen đã mang lại nhiều lợi ích cho cộng đồng địa phương, nhất là với phụ nữ. Giống như mô hình trồng nấm, trồng sen cho phép họ làm việc gần nhà, vừa chăm sóc gia đình vừa có thêm thu nhập. Chị Trần Thị Kim Mai, hiện làm việc tại cơ sở chế biến sen, chia sẻ: “Trước kia chị làm ở bon chen, xa nhà quá. Giờ có cái xưởng mần ở đây thì rất là gần nhà.”
Một công việc ổn định còn giúp tinh thần thêm vững vàng. Chị Mai kể thêm: “Mối quan hệ chị em ở đây cũng vui vẻ. Người ta cũng hoà đồng, người ta ráng người ta mần, vậy đó.”
Với các chị em gắn bó với nghề đan lục bình, niềm vui lớn nhất là khi họ tìm được ý nghĩa và chỗ đứng trong công việc của chính mình. Nhờ các lớp tập huấn từ dự án CRxN, họ học cách biến thứ cây dại từng làm tắc nghẽn kênh rạch thành những vật dụng hữu ích trong gia đình. Lục bình từ chỗ là gánh nặng đã trở thành một nguồn sinh kế linh hoạt, giúp phụ nữ tăng thu nhập, xây dựng mái ấm bền chặt, và tự tin hơn trong cuộc sống.
Không chỉ dừng lại ở nông - ngư nghiệp mùa lũ, các hoạt động tập huấn của dự án CRxN Mekong còn hướng đến những giá trị xã hội và văn hóa sâu hơn, trong đó có bình đẳng giới. Khi tri thức mới đi cùng nguồn thu nhập ổn định, hiệu quả rõ rệt nhất, như lời một người dân, là “nhà cửa yên ấm hơn.”
Trong nhiều chuyến đi thực địa cùng CRxN Mekong, chúng tôi đã được bà con tiếp đãi nồng hậu, mời cơm, hàn huyên chuyện nghề và chia sẻ niềm hy vọng về tương lai của quê hương. Giữa những khoảnh khắc gần gũi ấy, đôi khi khó mà hình dung hết tầm ảnh hưởng của dự án. Song song với đó, các chuyên gia khí hậu ở Đại học Cần Thơ vẫn miệt mài thu thập dữ liệu và thông tin quý giá, đặt nền móng cho việc thử nghiệm và nhân rộng những giải pháp dựa vào thiên nhiên trên khắp đồng bằng.
Mỗi lần rời đi, trong ký ức chúng tôi vẫn còn đọng lại khung cảnh thiên nhiên mênh mang: đàn cò trắng khép cánh trên rừng tràm của Khu Bảo tồn Đất ngập nước Láng Sen, rùa lẩn mình trong dòng nước sẫm màu dưới tán sen, hoa tràm nở trắng giữa trời, và tiếng khướu đuôi đỏ vang lên giữa không gian tĩnh lặng. Giữa vẻ đẹp hoang sơ ấy, con người có thể vắng bóng, nhưng dấu vết tác động vẫn còn hiện hữu: từ phân bón, thuốc hóa học đến những mùa vụ làm đổi nhịp lũ. Chỉ khi tìm được sự cân bằng giữa bảo tồn thiên nhiên và sinh kế bền vững như cách CRxN Mekong đang làm, chúng ta mới có thể giữ cho con người và hệ sinh thái cùng tồn tại và phát triển dài lâu.
