Vì sao nhiều bộ tarot lại trông thật… khó hiểu với người Việt?
Hình ảnh trên các bộ bài thường lấy cảm hứng từ châu Âu thời Phục Hưng, huyền học Thiên Chúa giáo và các biểu tượng Hy-La cổ đại. Ngay cả với người đã quen đọc tarot, những biểu tượng này vẫn dễ tạo cảm giác xa lạ và khó kết nối. Vậy sẽ thế nào nếu tarot được kể lại bằng một bối cảnh thân thuộc và gần gũi hơn với văn hóa Việt Nam?
U Linh Tarot là một tác phẩm của họa sĩ Trần Nguyễn Anh Minh, còn được biết đến với cái tên Chú Mèo Kì Diệu, lấy cảm hứng từ tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Các hình ảnh trong bộ bài sử dụng nhiều nguồn chất liệu văn hóa khác nhau: tranh dân gian Đông Hồ, Việt Điện U Linh Tập, hoa văn trên long bào, cùng những giai thoại, tích truyện cổ.
Trần Nguyễn Anh Minh.
Anh Minh chia sẻ: “Mình dùng bài của nước ngoài mãi cũng nản. Việt Nam không thiếu văn hóa, vậy tại sao không góp một tiếng nói riêng vào bộ sưu tập tarot thế giới?”
Câu hỏi ấy chính là khởi điểm cho U Linh Tarot. Từ đó, Anh Minh bắt đầu nhen nhóm ý tưởng về một bộ bài không chỉ mang nội dung Việt, mà còn được xây dựng theo tư duy và cảm quan của người Việt, từ hình ảnh, cách sắp xếp cho đến cách dẫn dắt ý nghĩa.
Trước U Linh, Anh Minh từng thực hiện bộ bài Thiên Địa Nhân — đồ án tốt nghiệp tại Đại học Văn Lang — dựa trên những chuyến đi qua danh lam thắng cảnh và đền chùa khắp Việt Nam. Thiên Địa Nhân tôn vinh vẻ đẹp gắn với cảnh vật và không gian cụ thể, nhưng lần này, Anh Minh muốn khắc họa những thực thể thuộc về thế giới vô hình.
Thiên Địa Nhân, bộ bài đầu tiên của Anh Minh. Nguồn ảnh: Comicola
“Thật ra, U Linh được ‘thai nghén’ từ trước cả Thiên Địa Nhân. Nhưng Thiên Địa Nhân thì dễ ra đời hơn, còn U Linh phải chờ đợi lâu hơn một chút,” Anh Minh chia sẻ.
Anh tạm gác lại dự án vì biết mình cần thêm thời gian để chuẩn bị, và quan trọng hơn, để tìm được người đồng hành. Người đó chính là Lan Hoàng Thủ Thư, bạn thân từ thời đại học — người không thể thiếu trong hành trình hiện thực hóa U Linh Tarot. “Không có chị [Thư] thì chắc chắn đã không có bộ bài này. Chính chị [Thư] là người giúp mình kết nối sâu sắc hơn với văn hóa, tâm linh và cội nguồn.”
Nhờ cái bắt tay ấy, U Linh không còn là dự án cá nhân mà trở thành một đứa con tinh thần chung. U Linh Tarot không phải là bản Việt hóa đơn thuần của bộ Rider–Waite phát hành năm 1909. Thay vào đó, Anh Minh tiếp cận từng lá bài với một câu hỏi: “Linh hồn của lá bài này là gì — và nó tồn tại ở đâu trong văn hóa Việt Nam?”
Trong các bộ tarot phương Tây, lá Three of Pentacles (Tam Tiền) thường gắn với hình ảnh một nhà thờ đang được xây dựng, thể hiện tinh thần cùng nhau chung sức để thực hiện mục tiêu chung. Trong U Linh, ý tưởng ấy được tái hiện qua tranh Đông Hồ Hứng Dừa. Ba nhân vật chia nhau từng phần việc: người trèo cây, người hứng dừa, người giữ gốc. Họ phối hợp nhịp nhàng, ai cũng quan trọng như nhau. Hình ảnh ấy không chỉ dễ hiểu mà còn truyền tải tinh thần cộng tác theo cách người Việt có thể cảm được.
Lá bài Three of Pentacles (trái) và lá Nine of Cups (phải). Ảnh: Anh Minh.
Lá Nine of Cups (Chín Cốc/Cửu Trản) thường được gọi là “lá ước nguyện” nói về cảm giác mãn nguyện khi điều mình mong muốn trở thành hiện thực.
Trong U Linh, lá bài này hiện lên qua hình tượng Ông Địa, vị thần quen thuộc trong tín ngưỡng dân gian Nam Bộ. Dáng vẻ tròn trịa, nụ cười hiền hậu và phong thái thư thái của ông khiến người ta liên tưởng đến sự sung túc, thoải mái và đủ đầy. Không chỉ mang lại vận may, Ông Địa còn gắn liền với tinh thần của lá bài: đời sống an yên và niềm tin rằng điều tốt lành rồi sẽ đến.
Trong các bộ bài tarot truyền thống, lá The Star (Ngôi Sao/Tinh) tượng trưng cho sự khai sáng nội tâm và cảm giác tìm lại được ý nghĩa sống.
Khi thiết kế lá bài này, Anh Minh gặp một thử thách: làm sao tìm được một biểu tượng Việt Nam có thể thể hiện được “ánh sáng” ấy, bởi ngôi sao năm cánh không thường xuất hiện trong các bối cảnh tâm linh truyền thống.
Bước ngoặt đến khi anh phát hiện họa tiết thêu hình sao trên lễ phục triều Nguyễn. Từ nguồn cảm hứng ấy, The Star trong U Linh mang một vẻ sáng khác — nền nã, trang trọng, gắn bó với chiều sâu văn hóa. Lá bài như một cách để nhắc rằng, đôi khi, ánh sáng dẫn đường không đến từ nơi xa, mà từ chính những điều đã có sẵn trong quá khứ.
Trong U Linh, lá The Tower (Tòa Tháp/Thiên Ách) không còn là hình ảnh tòa tháp kiểu châu Âu đổ sụp trong hỗn loạn, mà được thay bằng cây dừa bị sét đánh. Trong quan niệm dân gian, sét là hình phạt từ trời, giáng xuống những nơi có điều gian tà. Lá bài vì vậy mang tên Thiên Ách — nghĩa là “án phạt từ trời.” Khi xuất hiện, lá bài không chỉ báo hiệu một biến cố bất ngờ mà còn nhắc đến sự sụp đổ của những gì sai lệch. Đó có thể là lời cảnh báo rằng cần “thanh lọc” những gì giả tạo, mục ruỗng, bị che giấu bấy lâu.
Lá bài The Star (trái), Tower (giữa) và Three of Swords (phải). Ảnh: Anh Minh.
Lá Three of Swords (Tam Đao) — thường gắn liền với nỗi đau tình cảm — cũng được diễn giải lại trong U Linh. Thay vì tập trung vào tổn thương, lá bài đặt trọng tâm ở việc lý trí vượt lên cảm xúc. Và thay vì một trái tim rỉ máu, U Linh chọn hình ảnh một thanh kiếm xuyên qua quyển sách, tức sự tỉnh táo sau khi đưa ra lựa chọn khó tránh. Đó là nỗi đau khi rời khỏi một mối quan hệ độc hại, hay buộc phải buông bỏ điều mình từng tin là đúng. Lá bài không nói về nỗi buồn đơn thuần, mà còn về sức nặng của việc chấp nhận điều mình phải làm.
Dù được dẫn dắt bởi cảm hứng tâm linh, quá trình thực hiện U Linh lại đòi hỏi kỷ luật khắt khe. Anh Minh đã hoàn thành toàn bộ 78 lá bài chỉ trong hơn ba tháng, từ Tết đến tháng Tư. “Cái iPad của mình không hề có trò chơi nào hết. Mình vẽ đến khi hết pin thì sạc. Sạc xong thì ngủ. Ngủ dậy vẽ tiếp. Một ngày không xong hai lá là không đi ngủ.”
Cùng lúc với cường độ làm việc “hành xác” ấy là sự kỹ lưỡng gần như tuyệt đối trong cách xây dựng hệ thống biểu tượng. Là một nhà thiết kế được đào tạo bài bản, Anh Minh không tiếp cận tarot như một dự án minh họa tranh đơn thuần. “Tarot không chỉ là hình vẽ, nó là ngôn ngữ. Tại sao giơ tay lên chứ không hạ xuống? Cầm cốc chứ không cầm gậy là vì sao? Mọi chi tiết đều phải có lý do.”
Anh Minh làm việc cùng Thủ Thư để tham khảo ý kiến, phác thảo, loại bỏ, chỉnh sửa, rồi lại bắt đầu lại từ đầu. Trong quá trình ấy, anh thêm vào một số lá bài mới và các phiên bản thay thế cho những nguyên mẫu truyền thống, nhằm phản ánh những đối ngẫu đặc trưng trong văn hóa Việt. Chặng hạn như lá The Fool — điểm khởi đầu trong hành trình tarot, biểu trưng cho sự ngây thơ, tự do — được chia thành hai hình tượng: Cậu Ấm và Cô Chiêu, đại diện cho hai hướng đi song song của tính nam và tính nữ.
Lá The Fool phiên bản Cậu Ấm (trái) và Cô Chiêu (phải). Ảnh: Anh Minh.
Cuối hành trình là lá The World, điểm kết thúc trong chặng chuyển hóa của The Fool, tượng trưng cho sự trọn vẹn và hòa hợp. Trong U Linh, Anh Minh đưa ra hai cách thể hiện: một phiên bản là Cậu Ấm sau hành trình trở về làm người nông dân — mạnh mẽ, độc lập, sẵn sàng sống đời thường. Phiên bản còn lại là Cô Chiêu đã trở thành một nữ thần rạng rỡ, sau khi đi qua hành trình chữa lành và thấu hiểu chính mình — giờ đây là hiện thân của sự an nhiên và ung dung tự tại.
Lá The World phiên bản Cô Chiêu (trái) và Cậu Ấm (phải). Ảnh: Anh Minh.
Nhiều người cho rằng U Linh là bộ bài mang màu hoài niệm, gợi lại hình ảnh xưa cũ. Nhưng thế giới mà Anh Minh muốn chạm đến không thuộc về quá khứ mà vẫn đang tồn tại — một thế giới siêu hình, nơi những linh hồn chưa rời đi. “Người ta hay gọi đó là ký ức, nhưng với mình, họ vẫn đang ở quanh đây. Chỉ là không ai nhìn thấy.”
Với anh, bộ bài là cách để đến gần hơn với cách người xưa nhìn thế giới. Qua những câu chuyện dân gian, anh nhận ra: khổ đau không phải là chuyện riêng của mỗi người, mà là dấu hiệu cho thấy vũ trụ đã lệch khỏi quỹ đạo. Khi con người biết sống hài hòa với tự nhiên và với nhau, đó là lúc mọi thứ trở lại trạng thái cân bằng. “Tarot giống như một cuốn sách triết học vậy. 78 lá bài mở ra 78 chương khác nhau về bản chất con người,” Anh Minh nói.
Sau khi phiên bản đầu tiên “cháy hàng,” Anh Minh hiện đang chuẩn bị tái bản và xây dựng một trang web đi kèm. Tại đây, anh sẽ giải thích thêm về những biểu tượng quá phức tạp hoặc gây tranh cãi — những điều không thể trình bày hết trong cuốn sách nhỏ kèm theo bộ bài.
Bên cạnh đó, anh cũng đang hướng dẫn các họa sĩ trẻ thực hiện các bộ bài lấy cảm hứng từ văn hóa dân gian, tham gia các dự án như Sông Núi Nước Nam, và góp mặt trong các triển lãm giới thiệu nghệ thuật tâm linh Việt theo góc nhìn đương đại.
“Mình phải biết mình là ai,” anh nói với tôi vào cuối buổi trò chuyện. “U Linh chỉ là phương tiện để tìm hiểu văn hóa Việt Nam, dành cho những ai chưa từng biết, chưa từng nghe đến nó.” Hơn cả một bộ bài, U Linh là cách để người Việt, người đọc tarot, và những ai đang đi tìm bản thân như tôi kết nối với thế giới tâm linh qua bản sắc văn hóa của chính cộng đồng mình.
