Ngay giây phút này, trong lúc bạn đang đọc những dòng chữ trước mắt, một “cánh chim” bằng kim loại đang miệt mài bay đi với vận tốc 60.000km/giờ, rời xa khỏi hệ Mặt Trời để dấn thân vào không gian vô tận.
Tàu thám hiểm Voyager 1 được phóng vào năm 1977, với sứ mệnh vượt qua ranh giới của hệ Mặt Trời, mở rộng hiểu biết của loài người về các hành tinh xa xôi và không gian liên sao. Trên hành trình của mình, Voyager 1 đã bay qua sao Mộc và sao Thổ, ghi nhận những dữ liệu quan trọng, giúp nhân loại hiểu hơn về những thế giới cách chúng ta hàng triệu kilomet.
Quá trình đúc “chiếc đĩa vàng” mà loài người dùng làm phương tiện để gửi gắm bản sắc. Nguồn ảnh: The Atlantic.
Bên cạnh các thiết bị kỹ thuật, Voyager 1 còn mang theo một thứ hành lý kỳ lạ — một chiếc đĩa vàng, được NASA gọi là Golden Record — chứa đựng những lát cắt về sự sống và nền văn minh nhân loại. Từ những bức tranh nguệch ngoạc trên vách hang, đến những trang nhật ký viết tay, những bức thư được cất giữ cẩn thận trong hộc tủ: lưu trữ ký ức là cách con người tự vượt qua sự hữu hạn của đời mình. Golden Record được tạo ra cũng vì tinh thần đó.
Bên trong chiếc đĩa ấy là đủ thứ: nhịp tim, sóng não, tiếng cười, tiếng trẻ sơ sinh, âm thanh của gió, tiếng sấm, tiếng bước chân, tiếng động vật, cùng những bản giao hưởng. Lại còn có cả những hình ảnh rất đời thường: bà mẹ cho con bú, người thợ đang làm việc, những tòa nhà, dòng sông, bãi biển, v.v.
Một vài trong số 116 hình ảnh được ghi trên Golden Record. Nguồn ảnh: The Planet Society.
Nhưng giữa sự hùng vĩ của thiên nhiên và sức bật phi thường của con người, thông điệp diệu kỳ nhất mà hành tinh xanh trao đi, với tôi, lại là một đoạn ghi âm vô cùng khiêm tốn được nói bằng tiếng Việt: “Chân thành gửi tới các bạn lời chào thân hữu.”
Được cất lên bằng chất giọng miền Nam đặc sệt, đây là một trong 55 lời chào bằng 55 ngôn ngữ khác nhau. Ban đầu, NASA chỉ định thu âm bằng hai ngôn ngữ, để nếu có ai ngoài kia tìm thấy chiếc đĩa, họ sẽ dễ giải mã hơn. Nhưng rồi các nhà khoa học đổi ý vì nếu đã kể câu chuyện về loài người, thì phải kể bằng đủ tiếng nói, đủ sự phức tạp mà loài người vốn có.
Lời chào tiếng Việt là bản ghi âm thứ 53 trong số 55 bản ghi âm.
Như mọi đứa con nít khác, tôi từng mơ ước được làm phi hành gia. Tất nhiên, vì tôi là đứa ốm yếu, dở các môn tự nhiên, lại sống ở đất nước không có chương trình không gian, giấc mơ ấy sớm tan tành mây khói, nhưng niềm yêu thích và tìm tòi thiên văn ngày bé vẫn theo tôi đến lớn. Thế nên, khỏi phải nói tôi xúc động thế nào khi phát hiện rằng trong chục năm qua, đã có một phần cốt lõi của danh tính Việt Nam, tiếng nói của đồng bào tôi, du hành đến phía bên kia rìa thế giới.
Việc tiếng Việt có mặt trên chiếc đĩa vàng của Voyager 1, suy cho cùng, cũng là một cái duyên lớn. Nhiệm vụ Voyager được chuẩn bị trong bối cảnh chính trị đầy biến động — chiến tranh Việt Nam vừa kết thúc, còn căng thẳng giữa Mỹ và khối Liên Xô, trong đó có Việt Nam, thì ngày càng leo thang.
Thời điểm đó, Việt Nam thậm chí còn chưa chính thức gia nhập Liên Hợp Quốc. Theo kế hoạch ban đầu, những lời chào gửi vào vũ trụ sẽ do các đại biểu Liên Hợp Quốc của từng quốc gia trực tiếp thu âm. Nhưng rồi thủ tục hành chính phức tạp, các nhà ngoại giao cũng không mấy mặn mà với dự án.
Vậy là NASA buộc phải chuyển hướng, quay sang nhờ những người quen trong các phân khoa ngôn ngữ ở Đại học Cornell — ai có thể góp giọng thì mời, thậm chí nhờ cả bạn bè, người thân của sinh viên và giảng viên. Và may mắn thay, khi ấy có một trợ giảng người Việt.
Dự án được tiến hành “cuốn chiếu” đến mức, ngoài những cái tên được lưu lại sơ sài, gần như chẳng còn tư liệu nào khác về những người đã tham gia ghi âm. Lục tìm khắp các kho lưu trữ về lịch sử thiên văn, tôi chỉ nhặt nhạnh được vài dòng hiếm hoi về Trần Trọng Hải, trợ giảng ngành tiếng Việt năm ấy.
Những thông điệp trên chiếc đĩa sẽ cùng tàu thám hiểm lang thang ngoài vũ trụ
trong rất, rất nhiều năm sau. Nguồn ảnh: goldenrecord.org.
Thật buồn, trong khoảnh khắc ngắn ngủi trong phòng thu mùa hè năm đó, những con người bình thường ấy đã vô tình để lại một dấu ấn vượt thời gian. Vậy mà đến tận bây giờ, chúng ta hầu như chẳng biết gì về lịch sử của những người đã góp phần tạo nên lịch sử — họ là ai, họ đã nghĩ gì, họ đã cảm thấy thế nào khi bất chợt trở thành tiếng nói đại diện cho cộng đồng ngôn ngữ của mình.
Chí ít, chúng ta thấy được di sản mà họ để lại. Bác Trần Trọng Hải, khi cất lời chào bằng tiếng Việt, đã thay mặt cho những người nói thứ tiếng ấy, dù họ còn ở trên mảnh đất quê nhà, hay đã tha hương một góc nào đó trên thế giới. Mà qua hành trình này, khái niệm “quê nhà” cũng đã không còn bó hẹp ở dải đất hình chữ S nằm bên rìa Đông Nam của lục địa Á-Âu nữa — nó đã mở rộng ra tận cái chấm xanh nhạt đơn côi giữa không gian mà chúng ta gọi là Trái Đất.
Tiếng Việt và Tiếng Anh có khác nhau đến thế qua đôi tai của người ngoài hành tinh?
Minh họa: Sophy Hollington/“A Message From Earth.”
Suy nghĩ về vũ trụ khiến tôi choáng ngợp, vì sự khổng lồ của nó khiến con người trở nên thật nhỏ bé. Voyager 1 có thể sẽ mất hàng triệu năm lang thang để có cơ hội chạm tới một nền văn minh khác, nếu thật sự có ai đó ngoài kia. So với quãng thời gian mênh mông đó, vài trăm năm tồn tại của tiếng Việt giống như một giọt nước rơi vào một chiếc xô, và chiếc xô ấy to bằng cả đại dương.
Thế mà ngôn ngữ non trẻ (tính trên tuổi vũ trụ) ấy đã luôn là cả thế giới của tôi — tôi dùng nó để gọi điện cho bố mẹ vào cuối tuần, để cười về những câu chuyện không đâu với bạn bè, để gọi món ăn ngoài quán, để nói lời yêu với người thương, để buôn chuyện về đứa tôi không ưa, và để viết những dòng này cho bạn, bạn đọc thân mến.
Tôi cũng tự hỏi, liệu người ngoài hành tinh có phân biệt được lời chào bằng tiếng Việt và tiếng Anh hay không. Có khi với họ, tất cả chỉ là những đợt sóng âm vụt qua, như cách con người nghe tiếng chim, mà chẳng mấy ai còn biết được đâu là tiếng chim sẻ, đâu là tiếng sáo rừng.
Nhưng dù có ai hiểu hay không, thì thế giới vẫn đẹp theo cách của nó. Loài chim vẫn hót cho riêng mình, và con người cũng thế — chúng ta nói, để được là chính mình. Bởi đôi khi, vẻ đẹp của sự sống đã lớn lao hơn chính sự sống rồi.
[Ảnh bìa: The Golden Record/The New Yorker]
