Lắng Nghe Điểm Chạm là dự án mang nghệ thuật biểu diễn đến gần hơn với các cộng đồng yếu thế và nhóm thiểu số ở Việt Nam, đồng thời khơi mở khả năng ứng dụng nghệ thuật ngay trong đời sống của họ.

Sáng kiến được khởi xướng bởi Câu lạc bộ Thân Nghiệm và Saigon Theaterland, dưới sự hỗ trợ của Viện Goethe, Hear.Us.Now và Đại học HUTECH. Sang mùa thứ hai, dự án đã cùng các nghệ sĩ tập sự thuộc cộng đồng Điếc* và khiếm thính ở Sài Gòn khám phá nghệ thuật múa và chuyển động, đồng hành với họ là những nghệ sĩ tập sự người nghe ** và các phiên dịch viên ngôn ngữ ký hiệu.

Dù có quy mô đáng kể, cộng đồng Điếc ở Việt Nam vẫn phải đối mặt với nhiều rào cản hệ thống, phần lớn vì chưa được hỗ trợ đầy đủ về mặt ngôn ngữ. Tính đến năm 2024, Việt Nam có khoảng 2,5 triệu người điếc và Khiếm thính, trong đó 60% đang ở độ tuổi lao động. Phần lớn họ giao tiếp bằng các ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam theo vùng miền, với ba phương ngữ tiêu biểu: Ngôn ngữ ký hiệu Hà Nội, Ngôn ngữ ký hiệu Hải Phòng và Ngôn ngữ ký hiệu Thành phố Hồ Chí Minh.

Một vài ký hiệu cơ bản của Ngôn ngữ ký hiệu Hà Nội. Nguồn video: UNDP.

Với người điếc, Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam mới là tiếng mẹ đẻ, chứ không phải tiếng Việt, vốn có hệ thống ngữ pháp và từ vựng hoàn toàn khác biệt. Vì thế, họ thường phải dựa vào dịch vụ phiên dịch ngôn ngữ ký hiệu để tiếp cận thông tin một cách chính xác và đầy đủ. Tuy nhiên, ngoài những cơ sở giáo dục chuyên biệt hay các không gian do cộng đồng Điếc tự xây dựng, hầu hết các môi trường hàng ngày — từ nơi làm việc, giải trí đến chăm sóc sức khỏe — đều chưa đáp ứng nhu cầu giao tiếp của họ. Do đó, cộng đồng Điếc vẫn bị tước đi quyền tiếp cận bình đẳng với những trải nghiệm vốn sẵn có cho người nghe, chưa kể đến gánh nặng chi phí phiên dịch trong bối cảnh thiếu hỗ trợ từ các chính sách công.

Ở thời điểm hiện tại, diễn ngôn về người điếc và khiếm thính ở Việt Nam vẫn còn mang tính quy chụp, thường chỉ xoay quanh giáo dục và y tế. Chính vì vậy, sự xuất hiện của những không gian nghệ thuật và giải trí dành cho cộng đồng này, dù còn ít ỏi, lại trở nên đặc biệt và mới mẻ. Chẳng hạn, dự án Nghe bằng mắt nhiều năm qua đã khuyến khích hợp tác giữa nghệ sĩ điếc và nghệ sĩ người nghe ở Hà Nội để cùng sáng tạo các tác phẩm phim và nghệ thuật thị giác. Tại Sài Gòn, Lắng Nghe Điểm Chạm cũng mở ra cho cộng đồng Điếc cơ hội tiếp cận nghệ thuật múa và chuyển động: như một lựa chọn nghề nghiệp, cũng như như một hành trình khám phá bản thân; đồng thời tạo cầu nối đồng cảm giữa hai cộng đồng.

*Saigoneer sẽ viết hoa chữ “Điếc” khi nói đến cộng đồng và văn hoá của người khiếm thính về chung.

**không khiếm thính

Từ một lớp học ký hiệu

“Từ khoảng mười năm trước, khi còn du học ngành múa ở Mỹ, mình đã bắt đầu thấy tò mò và hứng thú với các ngôn ngữ ký hiệu,” anh Lyon Nguyễn chia sẻ với Saigoneer trong một buổi tập dượt của dự án. Lyon hiện là nhà nghiên cứu và giảng dạy nghệ thuật múa-chuyển động, phụ trách Câu lạc bộ Thân Nghiệm, đồng thời cũng là giảng viên chính kiêm thành viên ban tổ chức Lắng Nghe Điểm Chạm. Anh nói: “Mình thấy chúng có những điểm tương đồng với múa: giữa việc dùng chuyển động cơ thể để giao tiếp về cảm xúc của múa, và việc dùng chuyển động để trao đổi về những hoạt động hằng ngày của ngôn ngữ ký hiệu.”

Lyon Nguyễn (trái) và Phương Nguyễn (phải).

Sau khi trở về Việt Nam vào năm 2023 và đăng ký học một lớp ngôn ngữ ký hiệu, Lyon đã gặp chị Hạnh, một phiên dịch viên ngôn ngữ ký hiệu. Cuộc gặp gỡ tình cờ này cũng là cơ duyên với Hạnh, bởi lúc đó chị đang tìm một giáo viên dạy múa sẵn sàng tiếp nhận người bạn điếc của mình. Nhờ vậy, Hạnh dần kết nối được với những nghệ sĩ như Lyon và Phương Nguyễn, người phụ trách Saigon Theaterland. “Theo gợi ý của hai nghệ sĩ điếc đến từ Wales, Saigon Theaterland đã quyết định mở rộng các vở diễn để trở nên gần gũi với một cộng đồng khán giả lớn hơn,” anh Phương chia sẻ. “Mình rất bất ngờ, vì chưa bao giờ thấy có nhiều người điếc và khiếm thính đến xem như vậy. Sau đó mình đã chủ động hẹn gặp riêng các bạn ấy và các phiên dịch viên.”

Hạnh là một phiên dịch viên cho Lắng Nghe Điểm Chạm.

Những ai mong muốn tham gia Lắng Nghe Điểm Chạm đều có thể ứng tuyển qua các đợt tuyển chọn công khai. Từ đó, ban tổ chức sẽ chọn ra 8–10 nghệ sĩ người điếc và bốn nghệ sĩ người nghe. Anna Hương, một trong các nghệ sĩ điếc góp mặt từ mùa một, cho biết: “Mình luôn mong muốn được học múa chung với người nghe, và hoà nhập với người nghe để tham gia bộ môn múa-chuyển động. Mình đăng kí tham gia, do gặp được nhóm người nghe này giới thiệu về nghệ thuật múa-chuyển động, và thấy thích. Ước mơ của mình là làm diễn viên múa, và mình tin là qua chương trình này người khác sẽ thấy người điếc có thể làm được!” Trong khi đó, Chiêu Anh, một chuyên viên tâm lý tham gia dự án ở mùa hai, kể rằng cô biết đến Lắng Nghe Điểm Chạm qua một thông báo trên Facebook.

Trong vòng ba tháng, ban tổ chức cùng các nghệ sĩ đều đặn tham gia một buổi workshop hàng tuần về múa-chuyển động và ngôn ngữ ký hiệu, vừa để chuẩn bị cho buổi diễn cuối mùa, vừa để tạo nền tảng cho bền vững cho dự án ở những mùa tiếp theo.

Tính kết nối của nghệ thuật chuyển động

Có lẽ nhiều người sẽ thắc mắc: vì sao người điếc lại muốn trải nghiệm một loại hình nghệ thuật vốn gắn liền với âm nhạc? Thực tế, dù các tiết mục vẫn có nhạc nền đi kèm, các nghệ sĩ của dự án chủ động gọi thực hành của mình là "nghệ thuật chuyển động" để khẳng định hướng đi tiên phong và táo bạo, khác biệt với hình thức múa truyền thống. Song song với đó, ba tháng là một quãng thời gian quá ngắn ngủi cho một bộ môn vốn cần nhiều năm rèn luyện để đạt được sự đồng bộ. 

Nghệ thuật chuyển động ở đây lại giống với diễn xuất hơn: không lệ thuộc vào việc di chuyển theo từng nhịp đều đặn, thay vào đó tập trung nhiều hơn vào những tự sự dệt từ diễn cảm và tương giao cơ thể của các vũ công. Những yếu tố này không chỉ vượt ra khỏi giới hạn của ngôn ngữ nói, mà còn là nơi người điếc tìm thấy sự đồng điệu và phát huy thế mạnh của mình.

Proper stretches are essential to any physical practice.

Sau phần khởi động, thông qua sự hỗ trợ của phiên dịch viên, Lyon cùng các trợ giảng và nghệ sĩ làm việc theo nhóm nhỏ để trao đổi và điều chỉnh những động tác do họ đồng sáng tạo. Đây là một thực hành mang tên chạm ứng tấu (contact improvisation). “Tụi mình chuyển động để hiểu cơ thể, đồng thời để kết nối với người khác và nhận ra những tương giao nảy sinh từ đó,” Chiêu Anh giải thích. “Những tương giao này không có ngôn ngữ của lời nói, mà có ngôn ngữ của cơ thể, của những điểm chạm và lực tác động. Và tụi mình học cách hiểu nhau qua chính những ngôn ngữ ấy.

Trong một nhóm, các thành viên khởi động bằng cách viết tên mình bằng nhiều bộ phận cơ thể khác nhau trên nhiều bề mặt: có người vẽ chữ cái trong không trung bằng cùi chỏ trái, hoặc viết lên sàn bằng mũi chân phải. Phần “chạm” bắt đầu khi, chẳng hạn, một vũ công dùng cơ thể bạn diễn để viết tên mình: vừa phác chữ vừa đỡ nhẹ đầu bạn diễn như thể đó là ngòi bút.

Từ những thử nghiệm ấy, điệu múa dần được hình thành: chuyển động tạo nên những giằ, còn ý nghĩa thì tự nhiên hé lộ trong quá trình. Giữa các buổi tập, nghệ sĩ có thời gian nghỉ để chuyện trò, làm quen; trong đó, nghệ sĩ người nghe tập giao tiếp với bạn diễn người điếc bằng thứ ngôn ngữ ký hiệu còn vụng về của mình. Buổi workshop khép lại bằng những phút chiêm nghiệm chung.

Anna (trái), Hiếu (giữa) và Chiêu Anh (phải) đều tìm đến dự án qua những con đường khác nhau.

Với các nghệ sĩ điếc tham gia, nghệ thuật chuyển động không chỉ khơi mở tiềm năng sáng tạo mà còn giúp họ làm giàu đời sống cảm xúc và tinh thần của chính mình.

“Múa thông thường không giúp mình hiểu được cảm xúc, hay những giằng xé bên trong mà mình không biết cách chữa lành,” Anna chia sẻ. “Nhưng từ khi biết đến nghệ thuật chuyển động, mình cảm thấy nó giúp mình vượt lên, hàn gắn những vết thương nội tâm, tin rằng bản thân có thể làm được nhiều điều hơn, đồng thời học cách chấp nhận cả những khuyết điểm của mình.”

Đây cũng chính là điểm khác biệt của Lắng Nghe Điểm Chạm mùa thứ hai so với mùa trước: các nghệ sĩ điếc đi sâu hơn vào nội tâm, chắt lọc trải nghiệm sống và văn hoá điếc, như ngôn ngữ ký hiệu, để kể nên những câu chuyện mang đậm dấu ấn cá nhân. Và dù rất riêng, những câu chuyện ấy vẫn mở ra sự kết nối và đồng cảm với khán giả nhờ một đời sống cảm xúc phong phú được trình hiện trên sân khấu.

Quá trình sáng tạo trong nghệ thuật chuyển động giúp người tham gia khai mở tiềm năng nghệ thuật của chính mình.

“Đây là nghệ thuật mà tất cả cơ thể đều có thể tham gia,” Lyon chia sẻ. “Mọi người đều có thể tiếp cận được, bất kể khuyết tật, thể trạng, giới tính, hay màu da. So với các bạn diễn viên múa người nghe, mình thấy ngay các bạn điếc rất nhạy với chuyển động, với thị giác và những cái chạm của cơ thể.” Phương tiếp lời: “Mình thì tin là các cơ thể đều bình đẳng: không có cơ thể nào là phù hợp hơn hay là kém phù hợp hơn cho việc thực hành nghệ thuật. Đôi khi, người nghe với nhau, khả năng nói chuyện giúp chúng ta giao tiếp với nhau rất nhanh, nhưng mình lại quên đi là mình còn có một ngôn ngữ rất kì diệu khác đó là ngôn ngữ cơ thể.”

Vượt qua rào cản ngôn ngữ 

Song song với mỗi buổi workshop nghệ thuật chuyển động là một lớp Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam, được tổ chức vào ngày hôm sau. Mục đích là để xây dựng tinh thần cộng đồng, thu hẹp khoảng cách giao tiếp và văn hóa giữa nghệ sĩ người điếc và nghệ sĩ người nghe, giúp họ cộng tác tốt hơn trong các buổi tập duyệt.

Bảng chữ cái trong Ngôn ngữ ký hiệu Việt Nam.

Thông thường, người tham dự sẽ cùng nhau ôn lại từ vựng và luyện tập đánh vần bằng tay. Sau đó, các giảng viên Ngôn ngữ ký hiệu sẽ hướng dẫn một vài trò chơi khởi động, đồng thời giới thiệu thêm từ vựng mới theo chủ đề và một số cấu trúc ngữ pháp cơ bản. Cụ thể, họ được học Ngôn ngữ ký hiệu TP. HCM, phát triển từ sự kết hợp giữa các ký hiệu bản địa và Ngôn ngữ ký hiệu Pháp, được đưa vào Việt Nam từ năm 1886, khi ngôi trường đầu tiên dành cho người điếc được thành lập tại Bình Dương.

Khi tham gia các hoạt động người tham dự vừa rèn luyện khả năng sử dụng Ngôn ngữ ký hiệu, vừa học thêm những quy tắc giao tiếp trong văn hoá điếc: như giữ im lặng khi ký hiệu, duy trì ánh mắt và biểu cảm gương mặt phù hợp.

‘Hiện tại, các bạn người nghe vẫn còn ngại khi giao tiếp bằng Ngôn ngữ ký hiệu với bạn điếc, trong khi các bạn điếc lại tự tin hơn,” Hạnh, phiên dịch viên chính của dự án, chia sẻ. “Tuy nhiên, mình nhận thấy mối quan hệ giữa hai nhóm đang dần cải thiện; điều quan trọng là phải chủ động giao tiếp với nhau.”

Luyện tập Ngôn ngữ ký hiệu tại một workshop.

Sau cùng, các phiên dịch viên vẫn nắm giữ vai trò then chốt trong quá trình làm việc của dự án. Hạnh chia sẻ thêm về công việc của mình: chị là người giải thích các thuật ngữ múa hay động tác của giảng viên người nghe để nghệ sĩ điếc hiểu được ý đồ phía sau, đồng thời chuyển tải lại những thắc mắc của nghệ sĩ Điếc cho giảng viên.

“Mình thấy nhiều người nghe thường nghĩ rằng, nói chuyện với người điiếc thì chỉ cần ra hiệu là đủ, đâu cần phiên dịch cho rườm rà”,’ Hạnh nói về những hiểu lầm quanh nghề phiên dịch. “Nhưng thật ra, phiên dịch viên chính là chiếc cầu nối để kiến thức được truyền tải rõ ràng, chính xác đến cộng đồng Đjếc, ở bất cứ lĩnh vực nào họ muốn tham gia.’

Tiếp bước

“Lắng Nghe Điểm Chạm đã giúp mình ý thức rõ hơn rằng quanh mình có rất nhiều cộng đồng khác nhau,” Chiêu Anh chia sẻ khi nói về tầm quan trọng của nhận thức liên cộng đồng và quyền của người khuyết tật. Chị nói thêm: “Chúng ta nên nghĩ: mình có thể cùng chung sống như thế nào? Mình có thể cùng phát triển ra sao? Mình có thể kết nối với nhau thế nào?”

“Rõ ràng, những người mong muốn xã hội hiểu đúng về người điếc nhất vẫn chính là các thành viên trong cộng đồng,” Hiếu, một nghệ sĩ múa của cộng đồng Điếc, chia sẻ. “Mình cảm thấy hiện tại người điếc vẫn còn gặp rất nhiều khó khăn, và mình hy vọng những mô hình như Lắng Nghe Điểm Chạm sẽ được nhân rộng, có được sự hỗ trợ lâu dài từ phía nhà nước hoặc từ các tổ chức có ảnh hưởng, để tạo thêm nhiều cơ hội hơn cho người điếc.”

Chiêu Anh (trái) và Hiếu (phải).

Anna cũng tin rằng tinh thần đoàn kết giữa hai cộng đồng là vô cùng quan trọng — kể cả trong mối quan hệ giữa người điếc và cha mẹ người nghe trong gia đình — để xoá bỏ kỳ thị và hướng tới sự công bằng, bình đẳng thật sự. Chị muốn người nghe bước thêm một bước để nhìn rõ vào văn hoá người điếc, và có thể giao tiếp được với cộng đồng. “Chính vì vậy, mình muốn người nghe học Ngôn ngữ Ký hiệu: phải hiểu rõ thì mới tôn trọng văn hoá người điếc, và như thế mới hỗ trợ cộng đồng Điếc được.”

Dự án được kỳ vọng sẽ là minh chứng rằng các cộng đồng có thể cùng làm việc, làm bạn và tôn trọng văn hoá lẫn nhau.

Ở cương vị ban tổ chức, Phương hy vọng dự án sẽ là một minh chứng rằng các cộng đồng hoàn toàn có thể cùng nhau làm việc, kết bạn và tôn trọng văn hoá của nhau. “Mình hy vọng chúng ta sẽ luôn thôi thúc bản thân làm giàu trải nghiệm và hiểu biết của bản thân,” Phương bày tỏ lòng cảm kích về các thành viên tham dự người điếc, “thay vì thỏa hiệp với các đặc quyền của chúng ta, hay quên đi sự tồn tại của người khác, hoặc thương hại họ.”

Vì công chúng vẫn mặc định rằng người điếc thiếu trí tuệ hay không có khả năng làm nghệ thuật, Anna, Hiếu và các nghệ sĩ điếc khác trong dự án mong muốn trở thành những hình mẫu tích cực cho cộng đồng. Họ hy vọng sẽ phá vỡ định kiến, khơi nguồn cảm hứng cho những người điếc khác, trong lúc dự án được lan tỏa rộng rãi trên các kênh truyền thông đại chúng khắp Việt Nam.

Anna, Hiếu cùng các nghệ sĩ điếc khác trong dự án mong muốn trở thành những hình mẫu tích cực mới cho cộng đồng người điếc.

Ở Việt Nam, các khuyết tật vẫn thường bị nhìn qua lăng kính y học, xem đó chỉ là những “khiếm khuyết” cần được sửa chữa. Trong khi đó, những dự án như Lắng Nghe Điểm Chạm lại gợi mở một cách tiếp cận khác, toàn diện và tích cực hơn. Theo đó, những bất lợi mà người khuyết tật gặp phải xuất phát từ sự thiếu sẵn sàng của xã hội trong việc thích ứng và hỗ trợ, chứ không phải từ những hạn chế nằm ngoài khả năng của họ. Vì vậy, những thay đổi mang tính hệ thống là điều hết sức cần thiết để đảm bảo họ được tham gia và tiếp cận xã hội một cách bình đẳng.

Hy vọng trong tương lai gần, các cộng đồng người khuyết tật cùng những người đồng hành sẽ chủ động hợp tác để tạo ra nghệ thuật biểu diễn mang tính bao trùm. Đồng thời, họ cũng trang bị thêm kiến thức để thực hiện những dự án không chỉ kể lại câu chuyện của chính mình một cách chân thực, mà còn mở ra những không gian giá trị để họ tự khám phá, tự quyết và vươn lên.