Tại Việt Nam, một hình thức kịch nghệ mới đang dần lan rộng, không chỉ trên sân khấu, mà còn cả trong lớp học, cộng đồng và đời sống hằng ngày. 

Sân khấu diễn đàn (forum theater) là một dạng kịch ứng tác có tính tương tác. Trong đó, khán giả không chỉ theo dõi mà còn trực tiếp tham gia, góp ý, đối thoại và đôi khi xoay chuyển cả diễn biến câu chuyện. Đây là sáng tạo của nghệ sĩ sân khấu người Brazil Augusto Boal, với mong muốn tạo ra một không gian để “tập dượt cho đời thực” — người tham gia có thể thử đối mặt với những tình huống khó xử, và tìm ra hướng giải quyết mới có thể chưa từng nghĩ tới trong thực tế.

Khi khán giả trở thành một phần của vở kịch. 

Với Lạc Thư, người gắn bó lâu năm với sân khấu diễn đàn ở Việt Nam, giá trị của loại hình này không nằm ở tính trình diễn, mà ở vai trò giáo dục và khả năng trao quyền cho cộng đồng. “Như chương trình hôm nay em tham gia,” chị chia sẻ, “những vở kịch như vậy nghiêng về tính giáo dục và phát triển cộng đồng hơn là trình diễn thuần túy.”

Dù sân khấu diễn đàn đã có mặt ở Việt Nam từ đầu những năm 2000, nhưng chỉ vài năm trở lại đây, loại hình này mới dần được quan tâm nhiều hơn. Không còn đơn thuần là một hình thức biểu diễn, sân khấu diễn đàn mở ra không gian để người tham gia thẳng thắn chia sẻ, học hỏi lẫn nhau và hiểu rõ hơn về bản thân.

Lạc Thư. Ảnh: Nguyễn Mai Bảo Trang.

Hành trình của Thư không bắt đầu trên sân khấu, mà ở một ngã rẽ khác. Sau hai lần trượt đại học, chị đi bán quần áo ở chợ Mơ (Hà Nội). “Chị cứ có cảm giác tuổi trẻ của mình đang trôi qua một cách buồn tẻ,” chị nhớ lại. Nhưng giữa những ngày lặp đi lặp lại, thói quen quan sát người qua lại dần nuôi trong chị một sự tò mò và cảm giác muốn hiểu người khác nhiều hơn.

Một hôm, chị nghe tin Đoàn Thanh niên tuyển diễn viên sân khấu. Không nghĩ gì nhiều, chị đăng ký. “Hồi đó còn trẻ, nghe thấy hấp dẫn thì tham gia thôi. Chị cũng không biết đó là một dự án giáo dục, chứ không chỉ đơn thuần là sân khấu. Vậy mà dự án đó gắn bó với chị suốt 6 năm,” chị kể.

Dự án tập trung vào giáo dục sức khỏe sinh sản cho thanh thiếu niên tại Hà Nội, thông qua hình thức khi ấy còn được gọi là “kịch tương tác.” Mỗi vở kịch đều mang một cái kết bỏ ngỏ. Diễn viên sẽ hỏi: “Nếu bạn là nhân vật chính, bạn sẽ giải quyết tình huống này như thế nào?” Khán giả, phần lớn là người trẻ, được mời lên sân khấu, nhập vai và thử cách xử lý của mình. Cách làm tuy đơn giản mà hiệu quả ấy đã khiến nhiều người thay đổi cách nghĩ, cách nhìn — kể cả Thư.

Không gian đối thoại qua sân khấu

Sân khấu diễn đàn thường xoay quanh những chuyện rất gần với người trẻ: kết bạn, yêu đương, đồng thuận trong các mối quan hệ, v.v. Trước khi mạng xã hội xuất hiện, những buổi diễn như thế này là cách hiếm hoi để người trẻ chia sẻ và lắng nghe nhau trực tiếp. 

Việc nhập vai vào những tình huống đời thường là dịp để người trẻ tự “soi lại” nội tâm và hiểu rõ hơn cách mình đối diện với người khác.

Phương Bảo, diễn viên tham gia vở Mở Xưởng, vẫn nhớ mãi một tình huống khiến chị rất ấn tượng. Trong một cảnh hai mẹ con cãi nhau, Phương vào vai cô con gái bị mẹ mắng vì cứ giữ mọi chuyện trong lòng.

“Chị đang diễn với tâm thế giận dữ,” Phương kể. “Thì có một chị lớn tuổi, mặc đầm hồng, bước lên đóng vai người ba, kiểu muốn đứng giữa để giảng hòa. Ban đầu, chị tỏ ra bực bội, nhưng rồi ‘người ba’ đó nhìn mình, làm một gương mặt kiểu hờn hờn, hơi nũng một chút. Tự nhiên chị dịu xuống liền. Giống như cơn giận của mình được người khác hiểu, chứ không bị phản ứng lại hay bị làm lơ.”

Phương Bảo (phải) trên sân khấu.

Khoảnh khắc ấy cho thấy điều làm nên sự khác biệt của sân khấu diễn đàn so với sân khấu truyền thống. Ở đây, điều quan trọng không phải là một màn trình diễn trau chuốt, mà là tương tác chân thật giữa người với người.

Với Phương, đây cũng là một cách thỏa mãn đam mê rất đặc biệt: “Từ nhỏ chị đã ngầm thích sân khấu rồi,” Phương chia sẻ. “Nên việc được diễn kịch, đặc biệt là trong không gian an toàn, không đòi hỏi tính chất lượng diễn cao, đem đến cho chị cảm giác hào hứng, hồi hộp vì được vui chơi.”

Hạt mầm gieo trên sân khấu

Dự án kéo dài 6 năm ấy đã để lại dấu ấn sâu sắc trong Thư, đến mức khi nó kết thúc, chị quyết định tiếp tục hành trình đó. Chị tiếp quản Life Art — một tổ chức được thành lập để đưa sân khấu diễn đàn đến với đối tượng rộng hơn ngoài các NGO. Life Art hoạt động như một doanh nghiệp xã hội, sử dụng sân khấu để phục vụ các nhu cầu cộng đồng. Mục tiêu của Thư là gìn giữ tinh thần gốc của hình thức này: dễ tiếp cận, mang tính giáo dục, và gắn chặt với trải nghiệm sống thật của con người.

Hiện nay, mô hình sân khấu diễn đàn đang mở rộng đến các trường học và chương trình dành cho thanh thiếu niên trên khắp Việt Nam.

Thư tin rằng, để hình thức này lan tỏa, sự ủng hộ từ nhà trường và giới giáo dục là yếu tố then chốt. “Miễn là họ hiểu hình thức này là gì, nó hay ở đâu, có ích như thế nào, thì những bài viết, những câu chuyện mà em kể sẽ cực kỳ quan trọng. Vì chỉ cần một người đọc được thôi, thì hình thức này đã có thể đi xa hơn rất nhiều,” chị chia sẻ.

Các nhóm như Cái Tổ Nhỏ và Saigon Theaterland, hiện đang phối hợp cùng Life Art, đang giúp lan rộng mô hình này. Cùng nhau, họ đang vun trồng “hạt mầm” mà thế hệ đầu tiên đã gieo.

Phép thử cho cuộc sống

Sân khấu diễn đàn không đưa ra giải pháp sẵn có. Thay vào đó, nó là không gian để tập dượt cho những điều rối rắm trong cuộc sống — nơi mọi người được thử, được sai, được làm lại, và quan trọng nhất, được nhìn nhận. Một khoảnh khắc trong buổi workshop vẫn luôn khiến Thư nhớ mãi. “Người hướng dẫn bảo chị: ‘Bây giờ các em di chuyển trong phòng như thể các em là một cơn gió hoặc làn không khí.’ Khi ấy, chị cảm thấy trong người mình có một cái khóa, nghe ‘tách’ một cái như thể cái gì đó bật mở trong cơ thể – giống như mình được giải phóng.”

Sân khấu diễn đàn có thể khiến người xem đi qua đủ cung bậc cảm xúc, từ niềm vui đến xúc động nghẹn ngào.

Phương cũng tìm thấy niềm vui bất ngờ trong quá trình này. Chị biết đến sân khấu diễn đàn qua một lớp giao tiếp trắc ẩn. Trong lớp, giảng viên sử dụng hình thức này như một phương pháp thực hành. Dù khi đó chưa có cơ hội được diễn, Phương đã đăng ký tham gia Mở Xưởng ngay khi có dịp. “Chị đã hiểu hình thức này từ trước.... khi thấy khán giả lên sân khấu để thử nghiệm giải pháp của chính mình, chị thấy vui, cảm giác giống như mọi thứ đang đi đúng hướng vậy.”

Việc bỏ kịch bản không phải lúc nào cũng dễ dàng. “Trong những đoạn không có lời sẵn, chị phải quay về với chính mình, nhưng  không có áp lực đúng sai. Gọi là trình diễn nhưng chị thấy mình được là mình.” 

Cốt lõi của sân khấu diễn đàn có lẽ nằm ở đây: giúp mỗi người quay về với chính mình, trên sân khấu, trong đối thoại, và giữa cộng đồng.

Ảnh: Trí Dũng/Saigon Theaterland.