Trong mỗi giai đoạn phát triển của địa hạt thơ ca Việt Nam, những nhà thơ nữ luôn có những đóng góp tiêu biểu riêng và xác lập được một vị thế rõ ràng trong lòng độc giả. Sau Cách mạng tháng Tám 1945, nhất là sau 1954, cùng với thế hệ của Phan Thị Thanh Nhàn, Lâm Thị Mỹ Dạ hay Ý Nhi, Xuân Quỳnh là một gương mặt thơ ca với những phẩm chất nổi trội và cá tính sáng tạo khó bị trộn lẫn.

Giáo dục nhà trường đã dạy chúng ta về một Xuân Quỳnh có tiếng nói của trái tim tuổi trẻ, mang khát vọng tình yêu muôn thuở, cùng tâm hồn nhân hậu của người phụ nữ trong tình yêu. Nhưng bên cạnh đó, chúng ta cũng cần biết thêm về một cá tính cứng cỏi, mạnh mẽ luôn hướng tới sự khai phóng, ẩn đằng sau thẩm mỹ cổ điển nhưng luôn cởi mở của cô.

“Đắng cay gửi lại bao mùa cũ”

Xuân Quỳnh trong trang phục văn công (Tháng 7/1961).

Xuân Quỳnh (1942–1988) là nhà thơ được sinh ra đúng ngày mùng một 1 Tết Âm lịch. Cái tên Xuân Quỳnh được cha cô đặt cho với mong muốn ấp ủ "Quỳnh nở mùa xuân phô màu sáng tươi." Từ nhỏ, bố Xuân Quỳnh đã nhận xét rằng cô "được truyền thụ đức độ của mẹ hiền, chỉ có biết hy sinh, hỷ xả." Nhưng phàm những người như vậy thường "phải chịu những phũ phàng ngang trái của thế sự."

Tuổi thơ Xuân Quỳnh sớm thiếu vắng tình mẹ cha bởi mẹ mất sớm, cha sớm đi bước nữa. Người yêu thương, gần gũi với cô nhất là bà ngoại và chị gái. Cuộc hôn nhân với người chồng đầu tiên cùng đoàn văn công đã đem đến cho Xuân Quỳnh cuộc sống mới, một mái ấm gia đình mà cô hằng ao ước. Nhưng niềm hạnh phúc ấy sớm rạn nứt, Xuân Quỳnh ly hôn vì không muốn sống giả dối với tình cảm của mình.

Giữa lúc chơ vơ, hụt hẫng, thì người chồng thứ hai của cô, chàng thi thi sĩ Lưu Quang Vũ đến. Anh là "một tâm hồn đồng điệu, một con người tài hoa, một tình yêu đích thực mà Quỳnh vẫn tìm kiếm bấy lâu nay. Quỳnh đón nhận tình yêu của Vũ như đón nhận cái phao giữa dòng nước xoáy," chị gái của nữ thi sĩ kể lại trong hồi ký Xuân Quỳnh - Một Nửa Cuộc Đời Tôi.

Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ bên bàn làm việc (1987).

Có lẽ vì một cuộc đời lênh đênh và nhiều biến động như vậy, nên ​​chủ đề chính trong những bài thơ của Xuân Quỳnh thường hướng nhiều về nội tâm như: kỷ niệm tuổi thơ, tình yêu gia đình, v.v. Thơ ca của cô đậm tính hướng nội, thiên nhiều về tâm trạng cá nhân nhưng đồng thời cũng đại diện cho nội tâm của một nhóm xã hội, dễ tạo sự đồng cảm ở bạn đọc mọi thời.

Đây hẳn cũng là một quan điểm không mới trong cách tiếp cận với Xuân Quỳnh của chúng ta qua bài 'Sóng,' âm thanh trong trẻo của người con gái khi yêu. Mong ước của cô cũng chính là có thể hòa vào biển lớn của tình yêu.

Thế nhưng, hơn cả một ham muốn về tình yêu cuộn sóng, dâng trào, gia tài thơ ca và sự nghiệp của Xuân Quỳnh còn cất giấu một trái tim độ lượng vị tha, cùng một tính nữ được khắc hoạ và biểu hiện sâu đậm.

Tiếng thơ hay là tiếng nói mỹ học của riêng nữ giới

Trong phê bình văn học và ngôn ngữ học, tính nữ thường được dùng để khu biệt với tính nam. Hầu hết những người phụ nữ dù có mạnh mẽ đến đâu cũng mang trong mình ít nhiều chất nữ tính. Một cách tự nhiên, họ để cho yếu tố nữ tính ùa vào tác phẩm của mình. Đó là những tình cảm thiết tha dành cho chồng con, cho cuộc đời, qua những sự nhạy cảm, tinh tế rất đặc trưng của người phụ nữ.

Xuân Quỳnh và bà ngoại.

Minh chứng cho điều này, trong tập thơ Không bao giờ là cuối của Xuân Quỳnh, chúng ta sẽ không bắt gặp những khái niệm vĩ đại, lớn lao như thời cuộc, bản thể hay cái tôi cái ta. Tập thơ chỉ có những tình cảm nhỏ bé và bình dị nhất của đời sống như bốn mùa, chợ búa, tuổi thơ, trẻ con.

Có một điều chúng ta ngầm hiểu, đó là khi cùng khai thác một đề tài, những nhà văn nam cùng thời bao giờ cũng có cách cảm nhận và thể hiện theo một chiều hướng khác, gai góc hơn, quyết liệt hơn. Ví dụ như dưới góc nhìn của bạn đời Xuân Quỳnh, nhà thơ Lưu Quang Vũ, cùng là nỗi xót xa, cay đắng trước tan vỡ, Lưu Quang Vũ đã viết:

Còn ở Xuân Quỳnh, chất nữ tính ẩn giấu trong mỗi bài thơ, thấm nhuần từ tư tưởng, tình cảm, hình ảnh đến ngôn ngữ và giọng điệu. Cô chọn những ý tứ mang tính ẩn dụ trong đời thường hơn là đi trực diện vào vấn đề.

Nhìn lại sự nghiệp sáng tác của cô, có thể thấy tính nữ trong thơ Xuân Quỳnh biểu hiện ở những tình cảm thiết tha dành cho chồng, cho con, cho cuộc đời. Cũng có khi nó hiện diện ở sự nhạy cảm, độc thoại với những thương cảm rất bâng quơ của người nữ. Hoặc có khi lại là sự sôi nổi, rồi đến phấp phỏng, lo âu, bất an trong tình yêu của một trái tim phụ nữ đa sầu đa cảm.

Xuân Quỳnh thời kỳ ở đoàn ca múa Trung ương.

Là một người viết nữ trong bối cảnh chiến tranh, loạn lạc và ly tán, Xuân Quỳnh phần nào bị ảnh hưởng bởi ý thức về hậu phương, sự vun vén và hy sinh cho gia đình, xã hội. Cô và những nữ sĩ đương thời đã tạm bỏ qua cái riêng tư và khát khao hạnh phúc riêng để hướng đến độc lập chung.

Những câu thơ của Xuân Quỳnh giàu tình cảm và sự tinh tế nhưng khuất phía sau xúc cảm ấy là là các tư tưởng có tính khái quát, triết lý. Đó là một trong những triết lý được nảy sinh từ đời sống, giúp cô thấu hiểu được cảm xúc của con người. Thế nhưng, những chiêm nghiệm sâu xa hơn trong triết lý, hẳn phải được tự đúc kết từ những thăng trầm của cuộc đời mình.

Đọc thơ cô, chúng ta nhận ra một người phụ nữ vừa dịu dàng nhưng lại vừa mạnh mẽ, luôn khát khao khẳng định mình, khẳng định vị thế của mình, của giới mình. Đó cũng là một cách hiểu khác về tính nữ trong thơ Xuân Quỳnh — cảm hứng và ý thức nữ quyền đến một cách tự nhiên, không phô diễn.

Với các nhà văn Nguyễn Thị Ngọc Tú, Nguyễn Thị Như Trang, Lâm Thị Mỹ Dạ (từ trái sang phải).

Trước Xuân Quỳnh, chúng ta cũng đã từng bắt gặp tính nữ và ý thức nữ quyền như Hồ Xuân Hương đầy bản lĩnh khi khẳng định giá trị bất biến của người phụ nữ. Hay Đoàn Thị Điểm với sự thấu hiểu, nói hộ khát vọng hạnh phúc lứa đôi đã, đang bùng cháy mãnh liệt trong trái tim người phụ nữ qua thi khúc 'Chinh phụ ngâm' (nguyên tác của Đặng Trần Côn).

Cùng thời với Xuân Quỳnh, chúng ta cũng nhớ đến một Lâm Thị Mỹ Dạ với những vần thơ bao dung, nhân hậu nhưng vẫn nồng nàn chân chất qua rất nhiều hình ảnh người mẹ, người lính nữ trong chiến tranh.

Xuân Quỳnh đã tiếp nối tính nữ, gọi dậy ý thức nữ quyền từ những nhà thơ đi trước và nhà thơ cùng thời theo cách như thế. Dù là ở cuộc đời hay thơ ca, cô đều dấn thân quyết liệt để kiếm tìm giá trị của đời sống và tình yêu.

Dù có đổ vỡ, đắng cay, nhưng Xuân Quỳnh chưa bao giờ nao núng tâm thế mà lại tự mình đón nhận, chứng nghiệm tất cả sóng gió, đắng cay, nghịch lý của cuộc đời. Có thể vẫn còn đó những điều cô chưa kịp hay chưa đủ vốn liếng để giải thích trọn vẹn.

Xuân Quỳnh quan tâm nhiều đến mục đích trong thơ mình hơn là cách thể hiện. Thơ Xuân Quỳnh bao giờ cũng có tứ, dùng tứ thơ để bộc lộ chủ đề. Đây được coi là một trong những đóng góp đáng quý vì giai đoạn đó, thơ của chúng ta rất lỏng về tứ.

“Lấy thời gian em viết những dòng thơ / Để thấy được chúng mình không cách trở”

Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ (1973).

Nói về tính nữ và nữ quyền trong thơ Xuân Quỳnh như thế không có nghĩa là cô đặt mình nằm ngoài sức ảnh hưởng của phái mạnh. Nữ thi sĩ cũng cần tới tình yêu và sự nâng đỡ của người yêu, người bạn đời trong hành trình dài của tồn tại và thi ca.

Và khi đặt mình trong ánh nhìn nam giới, Xuân Quỳnh cũng nhận ra rằng tất cả chúng ta đều cô đơn, nhỏ bé, yếu đuối như vạn vật trên cuộc đời. Và điều cô mong mỏi đau đáu ở đây là sự tương trợ, chia sẻ, yêu thương giữa hai cá thể độc lập, giữa người với người trong tự tôn và kiêu hãnh với giá trị riêng, chứ không phải ban phát.

Chữ "Người" viết hoa phải chăng là bản chất sâu xa của nó là nhân tính, cao thượng và vị tha, nhưng cũng bao hàm cả khía cạnh vị kỷ? Hay chỉ là khi mỗi người đều tự nguyện hy sinh và cũng đồng thời được thỏa mãn cao nhất cá nhân mình? Xuân Quỳnh có lẽ là một nhà thơ chạm đến cả hai khía cạnh đó.

Xuân Quỳnh đọc thơ cho đơn vị bộ đội trên chốt ở Lạng Sơn năm 1979.

Sau tất cả, đọc thơ cô, chúng ta đều đồng ý với nhau rằng, năng lực nhận thức một cách độc lập, bản năng mãnh liệt cuốn phăng mọi giáo điều định kiến. Đó là lòng tự tin vào tính nữ nhưng không nằm ngoài tính nam, đồng thời cũng là tự tin vào bản thân. Để từ đó, cô bộc lộ con người trong tâm thế chủ động, khai phóng bất kể mọi khuôn mẫu, dù là thành công hay thất bại, kể cả những tiêu chuẩn được định hình về nữ quyền.

Song song với đó, Xuân Quỳnh chưa từng và cũng không phủ nhận vai trò to lớn của những người đàn ông. Họ “vĩ đại,” “nghĩ ra tàu ngầm, tên lửa, máy bay,” “thăm dò những hành tinh mới lạ,” “chinh phục đại dương,” “đi tới tương lai,” v.v. Thế nhưng, tất cả những con người vĩ đại ấy, hay nói cách khác là những phát minh vĩ đại ấy của nhân loại sẽ không có nếu như không có người đàn bà sau bếp, những bóng hồng mong manh.

Điều đáng quý nhất ở Xuân Quỳnh và thơ Xuân Quỳnh là sự thành thật trong quan hệ bạn bè, với xã hội và cả tình yêu, tình người. Nữ thi sĩ không quanh co không giấu diếm một điều gì. Mỗi dòng thơ, mỗi trang thơ đều phơi bày một tình cảm, một suy nghĩ riêng tư.

Xuân Quỳnh và nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ nổi tiếng Aziz Nesin (1982).

Để có tính nữ cũng cần thêm tính nam, để thật sự được sống chúng ta cần được yêu

Hành trình văn chương của Xuân Quỳnh có lẽ sẽ không thể vẹn nguyên và đủ đầy nếu thiếu đi dáng hình bạn đời của cô, nhà thơ Lưu Quang Vũ. Chúng ta đọc thơ Xuân Quỳnh mà hình dung được nữ thi sĩ sống ra sao, đã yêu thương day dứt những gì. Lấy sự chân thực làm điểm tựa cho cảm xúc sáng tạo, thơ Xuân Quỳnh chính là đời sống, tâm trạng thật của cô trong mỗi bước vui buồn của đời sống vợ chồng.

Gia đình Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ năm 1988.

Trong những bức thư gửi cho Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh luôn đặt vào đó tất cả những tình cảm và trìu mến tràn đầy.

Thư Xuân Quỳnh gửi Lưu Quang Vũ lúc ở Nga.

Tình yêu gắn liền với che chở và vị tha đã đem lại cho không chỉ Xuân Quỳnh, mà còn cả Lưu Quang Vũ một cuộc sống cân bằng, ấm áp, tin cậy trong giai đoạn phía sau của cuộc đời. Lưu Quang Vũ chín chắn hơn khi cho ra đời rất nhiều những vở kịch nổi danh khắp sân khấu trong Nam ngoài Bắc bấy giờ, còn thơ Xuân Quỳnh cũng hay lên rất nhiều. Người nọ chắp cánh cho người kia bay lên.

Xuân Quỳnh và chị gái Đông Mai.

“Cuộc sống ngắn ngủi, con người chỉ đi qua cuộc đời như một vệt sáng rồi biến mất vĩnh viễn.” Hơn tất cả, có lẽ cuộc đời và tình yêu của Xuân Quỳnh, những tư tưởng và sự khai phóng của về tính nữ khi sống và khi yêu, còn đẹp hơn cả những vần thơ.