Một phương pháp bảo tồn độc đáo tại tỉnh Sơn La được dự đoán có thể trở thành mô hình mẫu cho công tác bảo tồn rừng và đa dạng sinh thái trên khắp Việt Nam.
Năm 2012, tổ chức phi chính phủ PanNature (People and Nature Reconciliation — Trung tâm Con người và Thiên nhiên) đã đến huyện Vân Hồ, tỉnh Sơn La để thiết lập một dự án bảo tồn thiên nhiên. Huyện Vân Hồ là một khu vực có độ phủ rừng cao, với nguồn tài nguyên dồi dào là các dải núi đá vôi trải dài đến địa bàn tỉnh Hoà Bình.
Năm 2015, PanNature chính thức thiết lập văn phòng thực địa tại huyện Vân Hồ; và trong một cuộc khảo sát đa dạng sinh học tại địa phương năm 2020, nhóm nghiên cứu của PanNature đã phát hiện một nhóm các cá thể vượn má trắng phương Bắc, một loài được Sách đỏ phân loại là "cực kỳ nguy cấp."
Là một loài động vật đặc hữu của huyện Vân Hồ, quần thể vượn này từ lâu đã được bảo vệ bởi cộng đồng người H’Mông tại đây. Do đó, PanNature đã phối hợp với các cư dân địa phương để xây dựng một chương trình phục hồi và bảo tồn hệ sinh thái của khu vực, được dự tính kéo dài đến 10 năm.
Cảnh sắc thiên nhiên huyện Vân Hồ.
Điều này dẫn đến việc thành lập một dự án với mục tiêu khôi phục 630 ha rừng tự nhiên — INSPiRE Việt Nam. Dự án hoạt động dựa trên mô hình gây rừng cộng đồng, tập trung nguồn lực vào các cộng đồng địa phương. INSPiRE đã giành được chiến thắng ở hạng mục 'Rừng' trong chiến dịch bình chọn gần đây của European Outdoor Conservation Association (EOCA). PanNature sẽ nhận được khoản tài trợ 25.000EUR (650 triệu VND) từ EOCA để triển khai dự án.
Anh Trịnh Lê Nguyên, Giám đốc điều hành của PanNature, chia sẻ với Saigoneer qua email: "Hàng nghìn năm qua, các cộng đồng thiểu số trên khắp thế giới vẫn giữ vững truyền thống và nếp sống bảo vệ đất rừng, bảo vệ sự đa dạng sinh học. Tương tự ở Việt Nam, các tộc người thiểu số ở những vùng nông thôn và miền núi cũng tận dụng các tập tục lâu đời để gìn giữ những cánh rừng ở nơi họ sinh sống."
Anh cho biết, khi mọi người nghe đến cụm từ "đa dạng sinh học," họ thường nghĩ đến những khu vực rộng lớn được chính phủ bảo vệ như vườn quốc gia hay khu bảo tồn thiên nhiên.
Nhưng trên thực tế, "có những hệ sinh thái tự nhiên và đa dạng vẫn tồn tại trên những diện tích nhỏ hơn. Những khu vực này thường được chính tay người dân địa phương chăm sóc và quản lý."
PanNature đã làm việc với các cộng đồng này trong nhiều năm; và về lâu dài, họ "hướng tới việc tạo ra một hệ thống các khu bảo tồn do chính người dân quản lý, qua đó duy trì truyền thống của cộng đồng địa phương và đảm bảo sự đa dạng sinh học ở cấp độ cơ bản nhất."
Qua chương trình INSPiRE, PanNature muốn nhắm đến ba nhóm đối tượng chính. Nhóm thứ nhất là học sinh tiểu học và trung học. Các em sẽ tham gia các sự kiện giáo dục và các hoạt động nâng cao nhận thức, như cuộc thi ươm mầm hạt giống để phục hồi các cánh rừng bị tàn phá. Nhóm thứ hai là thanh niên và phụ nữ, là đối tượng đến thăm rừng Vân Hồ thường xuyên nhất.
Thanh thiếu niên người H'Mông ở huyện Vân Hồ.
Anh Trịnh cho biết: “Thông qua Hội Liên hiệp Thanh niên và Phụ nữ, PanNature đã phối hợp với người dân địa phương trong các hoạt động trồng rừng, chúng tôi học hỏi những kinh nghiệm của họ về lâm nghiệp, thổ nhưỡng và khí hậu. Sau đó, chúng tôi chọn các loài thực vật đặc hữu phù hợp để khôi phục lại đất canh tác bị bỏ hoang của họ. Công tác phục hồi rừng được thực hiện để đáp ứng đúng kỳ vọng của địa phương, cũng như kế hoạch chiến lược của PanNature, để phục hồi sự đa dạng sinh học rừng."
Nhóm đối tượng thứ ba là các chủ homestay và người làm ngành du lịch ở Vân Hồ. Thông qua dự án, PanNature hy vọng mô hình du lịch sinh thái có thể phần nào hỗ trợ kinh tế cho những người phụ thuộc vào tài nguyên rừng để kiếm sống hàng ngày. Trước đó, việc lấy củi để đun nấu và lấy gỗ để làm nhà đã tàn phá trầm trọng những cánh rừng lâu năm.
Những cánh rừng trợ trụi mà PanNature muốn phủ xanh trở lại.
Ngoài loài vượn má trắng cực kỳ quý hiếm (hiện chỉ còn 13 cá thể), Vân Hồ còn là nhà của nhiều loài động thực vật có nguy cơ tuyệt chủng khác. Nếu mô hình INSPiRE của PanNature thành công, môi trường sống cũng như mức độ bảo vệ của các loài này sẽ được cải thiện đáng kể.
Nhờ khoản hỗ trợ của EOCA, dự án INSPiRE sẽ chính thức được triển khai vào tháng 2/2022. Đây là thời điểm người dân thường thực hiện truyền thống "Tết trồng cây" ở các địa phương miền núi phía Bắc. Bên cạnh nguồn tài nguyên tài chính, anh Nguyên cho biết PanNature còn có được sự tín nhiệm từ chính quyền và người dân địa phương, những nguồn lực đóng vai trò thiết yếu. "Nói cách khác, chúng tôi đã đạt được mục tiêu 'truyền cảm hứng cho Việt Nam' ngay trước khi dự án bắt đầu" anh chia sẻ.
[Ảnh bìa: Ba cá thể vượn má trắng hiện đang thuộc diện "cực kỳ nguy cấp" trong Sách đỏ.]
