Chú Nguyễn Văn Quại, 63 tuổi, lững thững bước trên lối đất sình trong sân. Hai tay chú khoanh sau lưng, chậm rãi đi qua những gốc cây đã chết khô. Có cây gãy làm đôi, cành lá rũ xuống mặt nước đọng trong con mương nhỏ cạnh đó. Chú dừng lại, nhìn ra cả vườn — sầu riêng không còn lá, thân cây úa vàng, khô quắt, nứt nẻ như sắp long vỏ.
Phóng sự này được thực hiện với sự hỗ trợ từ Trung tâm Pulitzer.
Chú Nguyễn Văn Quại trong vườn sầu riêng nhà mình.
Hàng chục năm nay, chú Quại sống ở Ngũ Hiệp, một cù lao nhỏ giữa sông Tiền thuộc tỉnh Tiền Giang. Từ đây ra biển chẳng xa, chưa tới hai tiếng chạy xe. Ban đầu gia đình chú từng theo nghề trồng lúa, nhưng đến đầu những năm 1990 thì chuyển sang sầu riêng, loại cây mang lại giá trị kinh tế cao hơn. Hiện sân nhà chú có hơn 200 gốc, mỗi mùa vụ cho ra loại trái gai góc nhưng sinh lời hàng trăm triệu đồng.
Thế nhưng, cũng như nhiều người nông dân khác ở Đồng bằng sông Cửu Long, chú Quại đang phải chứng kiến mảnh đất gắn bó cả đời dần quay lưng với mình. Năm ngoái, hạn hán kéo dài khiến nước mặn xâm nhập sâu vào những nguồn nước ngọt từng nuôi sống bao thế hệ. Hàng ngàn hecta hoa màu chết khô, bà con nông dân chỉ còn biết chạy đôn chạy đáo cứu lấy những gì còn sót lại.
Không chỉ riêng chú Quại, nhiều hộ nông ở miền Tây cũng đang oằn mình trước ba tai họa giáng xuống cùng lúc: hạn hán, nước biển dâng cao và xói lở bờ sông, bờ biển. Dưới sức ép của biến đổi khí hậu và việc khai thác quá mức, nước mặn từ biển cứ lấn dần vào sâu trong đất liền, năm sau khắc nghiệt hơn năm trước.
Cuộc sống và sinh kế ở miền Tây gắn chặt với sông nước. Ảnh: Ghe thuyền trên sông Cần Thơ.
Theo Ủy hội Sông Mê Kông, 65 triệu người ở vùng hạ lưu vẫn sống nhờ nông nghiệp và nguồn nước ngọt quanh mình. Nhưng vài năm trở lại đây, nước mặn cứ thế len lỏi ngày một sâu, đe dọa miếng cơm manh áo lẫn sinh hoạt thường nhật của người dân.
Một nghiên cứu từ Đại học Utrecht (Hà Lan) cho thấy xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long đã tăng đều suốt hai thập kỷ qua. Nếu không có biện pháp ngăn chặn, đến năm 2050 sẽ có từ 100.000 đến 800.000 hecta đất nông nghiệp đứng trước nguy cơ bị nhiễm mặn nghiêm trọng.
Theo Sepehr Eslami, trưởng nhóm nghiên cứu, biến đổi khí hậu kết hợp với các hoạt động như đắp đập ở thượng nguồn và khai thác cát dưới lòng sông chính là “ngòi nổ” đẩy nước mặn vào sâu hơn. Và càng về hạ lưu, người dân càng phải chịu nhiều hệ lụy.
Thuyền ghe vẫn là phương tiện đi lại chính trong vùng. Ảnh: Ghe qua lại trên sông Cần Thơ cuối tháng 7/2024.
“Năm nay là tệ nhất hơn các năm luôn,” chú Quại nói về đợt hạn đã làm chết khoảng 30 cây sầu riêng, trong đó có toàn bộ lứa cây giống chú mới trồng hồi cuối tháng 4 trước đó. “Nước người ta còn không đủ dùng chứ đừng nói đến cây.”
Một cây sầu riêng bật gốc ngả nghiêng trong vườn của chú Quại ngày 27/7/2024.
Chú Quại cho biết mỗi cây giống sầu riêng tốn khoảng 100.000VND, chưa kể chi phí phân bón, thuốc trừ sâu, công chăm sóc và bảo vệ suốt giai đoạn sinh trưởng. Trời hạn kéo dài kết hợp xâm nhập mặn đã khiến gia đình chú mất trắng gần 30 triệu đồng.
Những cây giống sầu riêng được bày bán tại vườn ươm của cô Trần Thị Kim Thơ.
Sầu riêng không phải là cây duy nhất bị tác động khi nước mặn tràn vào. Lúa cũng giảm năng suất rõ rệt: hạt lép, vàng và nhẹ, lá cong queo rồi úa vàng, nhiều bông không nở thành hạt. Dừa, vốn chịu mặn tương đối tốt, cũng không tránh khỏi cảnh lùn cây, ít trái hoặc thậm chí chết khô nếu tiếp xúc lâu với nồng độ muối cao.
Chú Quại cho biết, sầu riêng khi chịu ảnh hưởng xâm nhập mặn thường khởi phát từ đầu lá: mép lá khô héo, ửng vàng rồi rụng dần. Khi độ mặn tăng cao, cây ra hoa ít hơn, trái non cũng rụng trước khi kịp trưởng thành.
Sau vụ mùa năm 2024, thân sầu riêng chết được chặt nhỏ chất thành đống trong sân, chuẩn bị đem làm củi.
Thông thường, một cây sầu riêng cần 4 đến 5 năm mới cho ra trái thu hoạch, với điều kiện nguồn nước ngọt ổn định. Nay hạn hán kéo dài kết hợp xâm nhập mặn đã biến việc duy trì vườn trở nên ngày càng khó khăn. Con gái út của chú đã cùng chồng chuyển lên Đắk Lắk tìm vùng đất cao nguyên hy vọng bớt chịu tác động, nhưng tình trạng khô hạn ở đó cũng không cải thiện đáng kể.
Hơn nữa, nước mặn còn kích thích nấm bệnh và sâu hại phát triển, khiến nhiều gốc cây mất trái hoặc chết hẳn chỉ sau một vụ. Năm 2024 được đánh giá là mùa vụ thiệt hại nặng nề nhất trong lịch sử vườn của chú Quại. Nhưng năm 2025 sẽ lại còn khó khăn hơn.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Thị Hồng Điệp, giảng viên cao cấp Khoa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên, Đại học Cần Thơ, các tỉnh ven biển như Cà Mau dự kiến sẽ ghi nhận độ mặn cao kỷ lục vào tháng 4 và 5/2025. Bà cho biết, biến đổi khí hậu cùng với hoạt động chặn dòng thượng nguồn và khai thác cát là những tác nhân chính đẩy mặn ngày càng sâu vào nội đồng.
Lá những cây dừa ven sông Cửu Lông ngả vàng. Ảnh chụp vào tháng 7/2024.
“Giải pháp tốt nhất là sống hòa hợp với thiên nhiên”
Tình trạng nhiệt độ cao, hạn hán, khan hiếm nước và xâm nhập mặn đang tấn công nhiều vùng ở Việt Nam, trong đó có đồng bằng sông Cửu Long. Năm 2024, Thủ tướng Phạm Minh Chính đã ban hành chỉ thị yêu cầu triển khai gấp các biện pháp bảo vệ nguồn nước, duy trì sản xuất nông nghiệp và ổn định đời sống cho hàng triệu người chịu ảnh hưởng. Theo đó, cần tăng cường theo dõi diễn biến thời tiết, xây dựng phương án ứng phó khẩn cấp, khuyến khích người dân áp dụng kỹ thuật tiết kiệm nước và ưu tiên đầu tư vào các công trình hạ tầng thủy lợi. Các địa phương cũng được giao trách nhiệm nạo vét kênh mương quan trọng để tăng khả năng trữ nước, đồng thời sẵn sàng huy động xe bồn cấp nước khi cần thiết, nhằm đảm bảo nguồn nước sinh hoạt và sản xuất không bị gián đoạn.
Theo Tiến sĩ Điệp, việc trồng các giống cây chịu mặn và điều chỉnh mô hình canh tác dài hạn có thể giúp bảo vệ khu vực này, còn với nông dân, thu gom nước mưa, tái sử dụng nước và chuyển đổi cây trồng là những giải pháp khả thi nhất.
Cống ngăn mặn trên kênh Cái Khế, TP. Cần Thơ, khánh thành cuối hè 2024. Cống này vừa giảm ngập, vừa ngăn nước mặn tràn vào nội đồng.
Dù biến đổi khí hậu góp phần lớn vào vấn đề xâm nhập mặn, những dự án thủy điện thượng nguồn cũng đang gia tăng áp lực lên mực nước sông, làm gián đoạn nguồn nước ngọt và bào mòn trầm tích. Theo Mekong Dam Monitor, sáng kiến của Stimson Center, tại Trung Quốc, Thái Lan, Lào và Campuchia đang có khoảng 60 đập lớn nhỏ ngăn dòng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến lượng nước ngọt đổ về Đồng bằng sông Cửu Long.
Ông Eslami cho rằng chìa khóa để ngăn xói lở và giảm xâm nhập mặn chính là giữ gìn nguồn trầm tích. Khi nồng độ mặn càng tăng cao, người nông dân sẽ phải đối mặt với nhiều lựa chọn thách thức.
Ông Eslami cho biết: “Nông dân sẽ phải chuyển sang loại cây trồng khác, hoặc chấp nhận thiếu nước ngọt, hoặc buộc phải đổi nghề, thậm chí rời bỏ vùng đất này.” Ông cũng nhấn mạnh: “Có rất nhiều phương án thích ứng, nhưng chẳng có cách nào dễ dàng.” Khi tình hình khắc nghiệt hơn, ngay cả những vùng được bảo vệ bằng cống ngăn mặn như Cần Thơ, Tiền Giang cũng sẽ bắt đầu gặp phải những khó khăn tương tự, còn ở những nơi đã chịu ảnh hưởng thì tình trạng sẽ càng trầm trọng hơn.
Việc thích nghi ngay tại chỗ vì thế trở nên cấp bách hơn bao giờ hết. “Giải pháp tốt nhất là phải phát triển theo cách thuận thiên nhiê,” Giáo sư Võ Thành Danh, chuyên gia kinh tế tại Đại học Cần Thơ, khẳng định. Ông đã tham gia đánh giá tính khả thi của các chiến lược thích ứng ven biển ở đồng bằng, và cho rằng biến áp lực môi trường thành cơ hội để chuyển đổi cây trồng là một hướng đi đáng cân nhắc.
Cô Lê Thị Bé Hai và gia đình đã thất thu khoảng 30 triệu đồng sau khi xâm nhập mặn khiến nhiều cây sầu riêng trong vườn nhà chết khô.
Cô Trần Thị Kim Thơ là một trong những người đang từng bước thích nghi với biến đổi ở vùng đồng bằng. Gia đình cô buộc phải chấp nhận thiệt hại khi 100 cây sầu riêng nhà trồng chết vì nhiễm mặn. Vốn là người gốc Ngũ Hiệp, gia đình cô gắn bó với nghề trồng sầu riêng gần 30 năm. Nhưng khi đất đai không còn đủ tin cậy để nuôi sống cây trưởng thành, cô chuyển hướng sang ươm cây giống và bán cây cảnh — trong đó có hơn một nghìn cây sầu riêng con.
“Bán cây kiểng thì thường cây nhà chết người ta mới mua — chết càng nhiều thì mua càng nhiều,” cô Thơ chia sẻ khi nói về việc bán cây giống. Dù thu nhập hiện tại không bằng trước kia và khá bấp bênh, cô cho biết đây vẫn là lựa chọn an toàn hơn. So với sầu riêng, cây giống và cây kiểng cần ít nước hơn, nên ít bị ảnh hưởng bởi hạn hán hay xâm nhập mặn.
Gia đình cô Thơ chuyển sang bán cây giống sau khi mất gần 100 sầu riêng vì xâm nhập mặn.
Gia đình cô Thơ là một trong số ít hộ ở Ngũ Hiệp quyết định rút khỏi giống cây trồng từng được xem là mỏ vàng này để tránh rủi ro. Với giá trị kinh tế cao, sầu riêng vẫn là lựa chọn hấp dẫn với nhiều người trong vùng. Bất chấp những khó khăn ngày càng chồng chất, họ vẫn kiên trì bám trụ với hy vọng rằng quả ngọt sau cùng sẽ xứng đáng với những gì đã đánh đổi.
Chú Quại và vợ là cô Lê Thị Bé Hai, 62 tuổi, nằm trong số những người sẵn sàng chấp nhận rủi ro. Khi kéo tấm bạt phủ đống gỗ mục, phần còn lại của những cây sầu riêng không qua nổi mùa hạn mặn, hai cô chú bảo đây không phải lần đầu tiên phải làm vậy. “Chết hết rồi phá lại trồng lại nữa,” cô Hai nói, “chứ bỏ thì không có bỏ.”
Người dân qua lại trên sông Cần Thơ. Khi tình trạng xâm nhập mặn ngày càng trầm trọng, ngay cả những vùng nước ngọt như Cần Thơ cũng có thể phải đối mặt với một tương lai đầy thách thức.
Phóng sự này được thực hiện với sự hỗ trợ từ Trung tâm Pulitzer.
