Dường như đi đâu trên thế giới này, ta cũng bắt gặp tiếng chim.

Tiếng ríu rít lanh lảnh của những chú sẻ bu lại quanh nắm cơm nguội ai đó vừa rắc xuống góc phố Hà Nội. Tiếng gù trầm đều của bồ câu — loài chim đi đứng chậm rãi, ánh mắt ngơ ngác và trông lúc nào cũng như đang để đầu ở nhà. Tiếng kêu càu nhàu của mòng biển khi cướp khoai tây chiên, hay những âm thanh cục cục, quạ quạ chẳng ai hiểu nổi của loài quạ. Nhưng thử hỏi, bạn nhận ra được bao nhiêu giọng chim trong số đó?

Trên thế giới có hơn 11.000 loài chim, mỗi loài đều có một “giọng” riêng để báo động, tán tỉnh hoặc giao tiếp trong bầy đàn. Nếu tính thêm cả “giọng vùng miền” — vâng, chim cũng có phương ngữ — thì thế giới loài chim gần như có số lượng ngôn ngữ gấp đôi con người.

Bước vào một cánh rừng ở Việt Nam chẳng khác nào bước vào quảng trường trung tâm, nơi vô số thứ tiếng được cất lên cùng lúc. Có loài nghe đúng như tính cách của mình, như tiếng líu lo tí tách của chim manh manh đỏ, vừa nhỏ nhắn vừa hoạt bát. Nhưng cũng có loài phát ra âm thanh kỳ quặc đến lạ, như tiếng hú khàn đặc, vang vọng của gà lôi tía — nghe chẳng khác gì tiếng loài linh trưởng.

Trong bài viết này, tôi mời bạn đọc cùng tham gia một chuyến “săn âm thanh” nho nhỏ, khám phá những loài chim yêu thích của tôi trên khắp Việt Nam. Hành trình sẽ bắt đầu từ vùng núi phía Bắc, sát biên giới Trung Quốc, rồi xuôi dần về phương Nam, kết thúc ở những cánh rừng miền Đông Nam Bộ.

1. Gà lôi tía

Tragopan temminckii

Thu âm: Chubzang/Xeno-Canto.

Một trong những loài khó chụp ảnh nhất mà tôi từng gặp: kín đáo, bí ẩn, lúc nào cũng lẩn khuất sau lớp cây rừng dày. Loài chim trĩ có vẻ ngoài lạ lẫm này chủ yếu sinh sống ở vùng cao Trung Quốc và Ấn Độ, nhưng vẫn còn hiện diện ở một vài khu rừng phía Bắc Việt Nam. Tôi bắt gặp một con trên sườn Fansipan, đang mải mê tìm thức ăn và thi thoảng phát ra tiếng kêu vọng xa trong màn sương — âm thanh gợi nhớ đến tiếng khỉ hú hơn là tiếng chim.

2. Hoạ mi đất họng trắng

Erythrogenys gravivox

Thu âm: Ray Tsu 诸仁/Xeno-Canto.

Tiếp tục hành trình xuống phía nam, tôi bắt gặp loài hoạ mi đất này ở Mù Cang Chải, đang chuyền cành giữa một bụi táo mèo đang độ chín. Với chiếc mỏ cong đặc trưng và bộ lông vằn không lẫn vào đâu được, nó gây bất ngờ bởi tiếng kêu nhẹ nhàng, nghe như hai chú ếch con đang đối thoại qua lại trong vòm lá.

3. Mai hoa

Amandava amandava

Thu âm: He Wenjin/文进/Xeno-Canto.

Nán lại Mù Cang Chải thêm chút nữa, ta bắt gặp loài chim mai hoa, hay còn gọi là “chim dâu tây” — một cái tên thi vị hơn dù ít được biết đến. Những chú chim này sống theo bầy đàn và rất thích những khu vực canh tác, vì thế, hầu hết các bản ghi âm tiếng ríu rít vui vẻ của chúng đều lẫn cả âm thanh của đồng ruộng xung quanh.

4. Uyên ương

Aix galericulata

Thu âm: Stanislas Wroza/Xeno-Canto.

Trước khi tiếp tục xuôi Nam, tôi rẽ ngang qua hồ Ba Bể ở vùng Đông Bắc — nơi mỗi mùa đông lại đón một nhóm uyên ương đến trú ngụ. Với vẻ ngoài sặc sỡ và phong thái có phần kiêu kỳ, tất nhiên chúng không phát ra kiểu “quạc quạc” quen thuộc. Thay vào đó là những tiếng kêu the thé, khàn đặc và khá bực dọc — như thể đang nhắc bạn đừng nhìn lom lom nữa. Cũng vì thế mà phần lớn thời gian, ta chỉ kịp nghe tiếng chúng lảnh lót vọng lại từ xa, khi cả đàn đã vỗ cánh bay đi mất.

5. Đớp ruồi họng hung

Ficedula strophiata

Thu âm: Geoff Carey/Xeno-Canto.

Từ vùng cao, tôi trở về Hà Nội, nơi công viên và bờ sông đôi khi trở thành điểm dừng chân cho những vị khách lạ. Trong đó có đớp ruồi họng hung — loài chim vốn ưa rừng cao, nhưng vài năm trước lại bất ngờ xuất hiện trong Vườn Bách Thảo. Tiếng kêu của nó cao vút, liên hồi, nghe nhỏ xíu nhưng đáng yêu không chịu được.

6. Chích bông cổ sẫm

Orthotomus atrogularis

Thu âm: Sam Hambly/Xeno-Canto.

Rời miền Bắc, tôi dừng chân ở Hà Tĩnh để ghi hình chú chim này. Dù không phải loài có ngoại hình bắt mắt nhất, chích bông lại rất biết “làm màu” — nó dùng chính mép lá cây, đục thủng rồi khâu lại bằng sợi thực vật hoặc tơ nhện chôm được để làm tổ. Điểm cộng: tiếng kêu của nó nghe như bản thu mộc cầm bị tua nhanh 2.5 lần, lại còn lạc nhịp.

7. Hút mật đỏ

Aethopyga siparaja

Thu âm: Bram Piot/Xeno-Canto.

Vừa đẹp vừa phổ biến, tôi chụp được chú hút mật này ở Quảng Bình. Họ hút mật có đến 146 loài khác nhau, và tiếng kêu của chúng thì… thật ra cũng khó phân biệt. Tiếng của loài này nghe chỉ như “chíp chíp chíp.” Hơi buồn tẻ. Nhưng bù lại, ngoại hình thì không có gì để chê.

8. Bông lau họng vạch

Pycnonotus finlaysoni

Thu âm: Brian Cox/Xeno-Canto.

Bông lau là một họ lớn khác trong thế giới loài chim, với tổng cộng 166 loài. Và một lần nữa, tôi chọn một đại diện ưa nhìn hơn cả. Tôi bắt gặp chú bông lau họng vạch này ở Vườn quốc gia Bạch Mã, miền Trung Việt Nam. Tiếng kêu của nó ngân nga, líu lo như một anh bình luận viên người Ý đang tranh luận hăng say từ cửa sổ tầng hai.

9. Khướu đuôi đỏ

Trochalopteron milnei

Thu âm: Xeno-Canto.

Khi đi về hướng Tây Nam, tiến gần biên giới Lào, bạn sẽ đặt chân đến Khu Bảo Tồn Thiên Nhiên Ngọc Linh. Để vào được đây, bạn cần có sự cho phép từ chính quyền địa phương. Nhưng nếu may mắn nhận được giấy phép, bạn sẽ có cơ hội chiêm ngưỡng một trong những loài chim đẹp nhất thế giới: khướu đuôi đỏ. Tiếng hót của chúng nổi bật và đặc sắc không kém gì bộ lông rực rỡ, vang lên như một hồi còi báo động, rồi bất chợt chuyển thành những tràng cười khanh khách, hoang dại như tiếng cười của kẻ say giữa đêm làng vắng.

10. Chích đớp ruồi mặt hung

Abroscopus albogularis

Thu âm: Ray Tsu/Xeno-Canto.

Nếu thế giới loài chim có khái niệm “hướng nội” và “hướng ngoại,” thì chích đớp ruồi mặt hung chính là một sự kết hợp kỳ lạ của cả hai. Loài chim này rất khó để bắt gặp; thay vào đó, người ta thường nhận ra sự hiện diện của chúng qua những tiếng kêu lanh lảnh, râm ran tựa như tiếng dế giữa rừng. Thế nhưng, dù thường lặng lẽ ẩn mình, chúng lại rất thích tụ tập với nhiều loài chim khác và thường tham gia vào các bầy kiếm ăn đông đúc. Đó là lý do tại sao bạn có thể nghe thấy không khí huyên náo trong đoạn ghi âm này. Tôi đã chụp được hình ảnh của “kẻ hướng nội nửa mùa” này tại Măng Đen.

11. Sả vằn

Lacedo pulchella

Thu âm: Joshua Chong/Xeno-Canto.

Lần này, hành trình đưa chúng ta đến tỉnh Đồng Nai, nơi tôi đã chụp được hình ảnh tuyệt đẹp của loài Sả Vằn ngay bên ngoài Vườn Quốc gia Cát Tiên. Tôi bắt gặp khoảnh khắc chú sả chuẩn bị mang một con sâu béo mập về cho đàn con — đúng chuẩn người bố mẫu mực.

Tiếng kêu của loài này không phải là tiếng cười lanh lảnh như những người anh em của chúng, mà là một chuỗi âm thanh buồn bã, trầm xuống, vọng vào rừng như một giai điệu man mác.

12. Công lục

Pavo muticus

Thu âm: Marc Anderson/Xeno-Canto.

Hành trình lần này đưa chúng ta đến Vườn Quốc gia Cát Tiên, nơi loài công lục kiêu sa sải bước giữa thiên nhiên hoang dã. Khi tung cánh bay lên, những con trống khoe ra bộ lông óng ánh như thể được dệt từ ánh mặt trời. Và dù thiếu đi chiếc đuôi dài kiêu sa của con trống, những con mái vẫn giữ được sắc xanh lộng lẫy nổi bật. Tiếng kêu của công lục là một âm thanh đặc biệt khó quên — vang vọng như tiếng tù và, lan xa khắp cánh rừng. Trong âm thanh ấy, dường như có một lời gọi mời: “Bạn đang ở đâu?”

Giữa khu rừng tràn ngập thanh âm, mọi loài chim như đồng thanh đáp lại: “Ở đây. Chúng tôi ở đây.”