Nghệ thuật và đạo đức: liệu chúng ta có thể tách rời hai khía cạnh này khi phân tích các tác phẩm về thời kỳ thuộc địa?
Triển lãm Thuộc địa Quốc tế năm 1931 là một sự kiện được Pháp tổ chức nhằm phô trương sức mạnh và sự giàu có của đế quốc. Pháp cùng các nước đồng minh như Bỉ, Mỹ và Ý đã xây dựng những ngôi làng mô phỏng cuộc sống của người dân bản địa, trưng bày các sản phẩm thủ công truyền thống để tuyên bố thành tựu "văn minh hóa" của mình. Thực chất, đây là những mô hình "vườn thú người" khét tiếng khắp châu Âu suốt thế kỷ 19 và 20. Bằng cách trưng bày người dân các thuộc địa trong những điều kiện giả tạo, triển lãm này nhằm củng cố quan niệm về sự ưu việt văn hóa của người Âu và biện minh cho chủ nghĩa thực dân.
Được ấp ủ suốt 25 năm, cuộc triển lãm có quy mô vô cùng đồ sộ và thu hút đến hàng triệu du khách. Đằng sau vẻ hào nhoáng của những ngôi làng mô phỏng và các sản phẩm thủ công là một thực tế tàn khốc: người dân thuộc địa bị biến thành những vật trưng bày sống, bị khai thác và bóc lột để phục vụ cho tham vọng của đế quốc Pháp. Các nhà sử học đánh giá rằng cuộc triển lãm, dù được tổ chức với mục tiêu tuyên truyền tích cực, chỉ chủ yếu mang lại lợi nhuận kinh tế cho Pháp qua doanh thu bán vé mà không gây ra sự thay đổi đáng kể trong dư luận.
Nhiều công trình kiến trúc được xây dựng cho triển lãm vẫn còn tồn tại ở Pháp và được tái sử dụng cho nhiều mục đích khác nhau, trong khi các tác phẩm nghệ thuật và hiện vật được phân tán khắp thế giới. Bộ sưu tập tranh vẽ "La vie militaire en Indochine" (Cuộc sống quân sự ở Đông Dương) của họa sĩ người Pháp Moresco-Mollon, từng được trưng bày trong khu vực Đông Dương của triển lãm, là một tư liệu lịch sử quý giá. Tách rời khỏi hoàn cảnh ra đời, những bức vẽ này hé lộ những góc nhìn về mối quan hệ giữa người cai trị và kẻ bị trị dưới con mắt của người Pháp.
Những nét vẽ đơn giản bằng mực, bút chì và màu nước, cùng với việc chỉ tập trung vào nhân vật mà không chú trọng bối cảnh, tạo nên một tác phẩm giàu tính gợi mở, khơi gợi nhiều suy ngẫm về giai đoạn lịch sử mà bức tranh khắc họa.
Tác phẩm gồm 3 khung tranh, 'Ký ức người kéo xe' hay 'Những kẻ không được chào đón,' khắc họa hình ảnh một người lính đang xua đuổi những người kéo xe.
Trong bức tranh 'Hậu quân,' một tốp binh lính đang đi qua một người phụ nữ gánh giỏ trái cây.
Bức tranh 'Tàu hỏa quân đoàn' mô tả một đoàn xe quân sự chở đầy hàng tiếp tế cho binh lính. Người lái xe bò hút thuốc theo kiểu rất Pháp.
Khung cảnh người dân địa phương quây quần ăn uống trong 'Bữa ăn chung.'
Trong bức tranh 'Người đi xe kéo,' cả hai nhân vật đều tỏ ra không mấy thoải mái với người kia.
Trong bức tranh 'Người giặt đồ,' một người lính mặc quân phục đang giặt quần áo.
Mang tựa đề 'Khu nhà quê,' tác phẩm mô tả nơi ở của người Việt phục vụ trong quân đội Pháp.
Một người lính đang đứng dựa vào căn chòi thô sơ ở miền quê trong 'Ngôi nhà.'
Mang tên giống một bài hát nổi tiếng thời đó, 'Người đẹp Mousmée mà trái tim tôi yêu...,' kể câu chuyện về một người lính đem lòng yêu một người phụ nữ vô danh qua bốn khung hình.
Bức tranh 'Mì gạo cứng đầu hay Súp Trung Quốc' vẽ cảnh một người lính đang ăn súp, dù đã làm rơi bát, khiến ta tò mò về cái tên 'cứng đầu' của món mì.
Trong bức tranh 'Binh sĩ An Nam rời trại,' một nhóm năm người lính, trong đó có hai nữ binh, đang rời khỏi doanh trại.
Một cuộc chạm trán giữa một người lính và một con trâu trong 'Một cuộc đụng độ khó xử.'
Người lính trả tiền cho xe xích lô trong bức 'Khổ Đạo' (bên trái), và người lính nói chuyện với một người phụ nữ qua hàng rào trong bức 'Cảnh thơ.'
Trong bức tranh 'Người hồi hương', hai người lính và một người phụ nữ đang vẫy tay chào một con tàu quân sự đang rời cảng. Trên tàu, một người lính đang vẫy mũ chào tạm biệt.
[Nguồn ảnh: tài khoản Flickr manhhai]
