Mùa này, chò bay khắp lối, những cánh chò nhỏ xíu xoay tít trong gió, rơi lả tả trên lối đi quen, như có ai đó cố tình gieo vào không gian chút hoài niệm. Tôi đứng dưới hiên nhà, nhìn từng cánh chò nghiêng nghiêng bay xuống, bất giác nhớ về khoảng sân xưa từng rộn rã tiếng cười của đám trẻ con rủ nhau chơi đủ trò, nào là nhảy dây, bịt mắt bắt dê, ô ăn quan, bắn bi. Mùa hè ùa về, không chỉ bằng cái nắng chói chang, mà bằng những cánh chò bay đầy trời, bằng tiếng ve râm ran suốt trưa, và cả những trò chơi hồn nhiên, vụng dại của đám trẻ quê ngày ấy.

Sân nhà những chiều nắng nhạt, xuyên qua tán lá, trải dài xuống sân đất còn ẩm mùi mưa. Tiếng ve kêu râm ran trong những tán cây xanh, quyện với tiếng chó sủa xen lẫn tiếng lũ trẻ ríu rít gọi nhau: “Ra chơi đi, tụi tao có mặt cả rồi.”

Sân chơi của chúng tôi ngày ấy chẳng có gì ngoài một khoảng đất trống trước hay sau nhà, hàng rào tre xiêu vẹo, gốc ổi già thỉnh thoảng rụng xuống mấy quả chín thơm nức. Nhưng chỉ chừng đó thôi cũng đủ để những trò chơi cứ thế nối nhau, chơi hoài không biết chán. Đủ để lũ trẻ con chúng tôi được sống hết mình trong những buổi chiều rực rỡ và ngắn ngủi ấy.

Bắn bi.

Những trận tụ họp diễn ra một cách ngẫu nhiên, không có trò chơi nào được quyết định ngay từ đầu — đứa mang theo dây để nhảy, đứa xách theo lon sữa bò cũ để chơi tạt lon, đứa cuộn chiếc lá chuối khô thành con châu chấu, hay xách theo hũ bi ve xanh vàng để chiến trò bắn bi.

Khi đã có mặt đông đủ, cả bọn sẽ biểu quyết xem hôm nay chơi trò gì trước tiên, chán rồi lại bày đến trò khác. Có trò còn chẳng cần đạo cụ gì, như rồng rắn lên mây, hay trốn tìm, cứ vậy cả đám cười phá lên, chạy loanh quanh có khi còn tản ra khắp xóm.

Nhảy dây.

Những trò chơi truyền thống của chúng tôi như một lát cắt phản ánh đời sống giản đơn của người Việt ngày ấy. Chúng mộc mạc như chính cuộc sống làng quê. Không cần phải hiện đại hay cầu kỳ, sự sáng tạo và trí tuệ dân gian đã tạo nên những thú tiêu khiển đậm bản sắc và đầy tính giáo dục. Ở đó, ta thấy cả một xã hội thu nhỏ, nơi con người sống chan hòa với thiên nhiên, biết tận dụng mọi vật dụng quanh mình để tạo ra niềm vui.

Chiếc khăn rằn biến thành dây bịt mắt trong trò bịt mắt bắt dê, vài viên sỏi ngoài sân trở thành bàn cờ trong ô ăn quan, hay một khúc tre ngắn cũng có thể trở thành “thanh gươm” thiện chiến cho buổi đánh trận giả đầy khí thế. Mỗi trò chơi đều mang theo bóng dáng của cuộc sống lao động, của phong tục, tập quán, và tinh thần dân tộc.

Ô ăn quan.

Như trò ô ăn quan chẳng hạn, mấy nhỏ chúng tôi ngày đó cũng phải căng não học cách tính toán, vun vén để ăn được nhiều “quân” và thắng được “quan” nhanh nhất. Trò kéo co thì dạy cho tinh thần đoàn kết, vì nếu không đồng sức đồng lòng kéo thì cả đội sẽ thua. Mà tinh thần ấy cũng chính là thứ mà người lớn vẫn luôn gìn giữ trong công việc đồng áng, xây nhà, đắp đê, v.v.

Và dù khi chơi trò gì cũng vậy, sẽ học được cách nhẫn nại, chờ đến lượt, tuân theo luật chơi, không giành phần thắng bằng mọi giá — từ đó hình thành sự kỷ luật, lòng trung thực và tình bạn trong sáng. Những trò chơi dân gian, dù đơn sơ, nhưng lại là nơi rèn luyện nhân cách cho tụi trẻ con một cách tự nhiên và gần gũi nhất.

Rồng rắn lên mây.

Những trò chơi dân gian không chỉ gắn liền với ký ức bằng hình ảnh, mà còn bằng âm thanh qua những bài đồng dao chẳng ai biết đã ra đời từ bao giờ, được truyền miệng qua biết bao thế hệ, đứa con nít thôn quê nào cũng thuộc nằm lòng. Mỗi trò chơi như gắn với một giai điệu riêng, một nhịp đập riêng của tuổi thơ. Những bài đồng dao gắn với các trò chơi dân gian thường không có vần luật phức tạp, dễ thuộc, dễ nhớ và cứ thế gieo vào đầu óc non nớt những âm vang dịu dàng và ấm áp.

Đến giờ tôi vẫn nhớ mấy câu khi chơi trò rồng rắn lên mây mà hồi đó đứa nào cũng tranh nhau đọc thật to:

Hay khi đã chạy mệt rã rời, đám trẻ con lại ngồi quay quần êm ru dưới gốc cây bàng, xòe bàn tay trước mặt và chơi trò úp lá khoai:

Không có công nghệ, không điện thoại, chỉ là những buổi trưa nắng chang chang, những khoảng sân đất, vài vật dụng đơn sơ, thế mà chúng tôi có thể chơi hàng giờ không biết chán. Chúng tôi lớn lên trong tiếng cười, bụi đất, mồ hôi và cả những vết xước đầu gối, nhưng điều đó khiến tuổi thơ trở nên thật chân thật.

Úp lá khoai.

Xã hội hôm nay đã đổi thay nhiều, và trẻ em hôm nay có những niềm vui mới, những công cụ mới để phát triển. Nhưng tôi vẫn tin rằng, có những điều không thể thay thế đó là trải nghiệm thực, là sự va chạm với thế giới thật. Và trò chơi dân gian, tuy giản dị, lại là chất keo gắn kết cộng đồng, là thế giới đầu tiên của cảm xúc, của trí tuệ và đạo đức. Chấp nhận rằng mọi thứ đều có thời của nó. Trò chơi dân gian cũng vậy. Chúng sinh từ cuộc sống giản dị, nên khi đời sống thay đổi, không gian cho chúng cũng dần biến mất. Có những trò chơi giờ chỉ còn được nhắc đến trong sách, hoặc xuất hiện vài lần trong các lễ hội trường học như một thứ hoài niệm.

Bịt mắt bắt dê.

Nhưng tôi vẫn mong, mong một chiều nào đó nắng vàng nhẹ tênh, sẽ có đứa trẻ bước ra khỏi màn hình, cúi xuống nhặt một viên bi, rủ bạn cùng chơi. Mong sẽ có ai đó buộc lại sợi dây thừng cũ, xoay vài vòng và cười vang khi nhảy trúng nhịp. Chỉ cần thế thôi để thấy rằng, niềm vui chẳng ở đâu xa. Nó nằm trong tiếng cười trong trẻo, trong giọt mồ hôi lấm tấm, và cả những vết trầy nho nhỏ của một tuổi thơ được sống trọn vẹn.