Một “đặc sản” của Hà Nội là khung cảnh các chú, các bác tụ họp ở công viên vào độ xế chiều để đánh cờ tướng.

Có nguồn gốc từ Trung Quốc, cờ tướng đã trở thành thú vui phổ biến của bao thế hệ người Hà thành. Thế nhưng cho đến gần đây, mặt bằng chung của giới cờ tướng thủ đô gần như bị thống trị bởi cánh mày râu. Chỉ khi nhận được sự quan tâm của thế hệ người trẻ, cục diện giới tính của bộ môn này mới đang dần có những thay đổi.

Cờ tướng là trò chơi chiến lược có vài nét tương đồng với cờ vua của phương Tây. Cả hai đều là trò chơi đối kháng trí tuệ; mỗi quân cờ đều có vai trò nhất định trong chiến lược của người chơi. Đến nay, người ta vẫn không biết chính xác về nguồn gốc của cờ tướng. Có tài liệu nói rằng phiên bản hoàn chỉnh của môn cờ này xuất hiện vào thời nhà Tống (960-1279). Hầu hết các nguồn khảo cứu đều đồng ý rằng trò chơi này được thiết kế ra để giúp tướng lĩnh trong quân đội Trung Hoa bồi dưỡng tư duy về binh pháp.

Hai môn cờ cũng có một số điểm khác biệt rất dễ nhận biết. Quân cờ tướng được đặt vào các giao điểm trên sơ đồ bàn cờ chứ không đặt trong ô vuông. Quy tắc khiển quân của cờ tướng cũng có phần phức tạp hơn. Ví dụ, quân Tượng không thể vượt qua “con sông” ở giữa bàn cờ; đây cũng là ranh giới phân định lãnh thổ của hai đội quân. Trong khi đó, quân Sĩ và quân Tướng phải ở trong phạm vi cung và không được lộ mặt. Mục đích của mỗi người chơi là tìm mọi cách đi quân trên bàn cờ theo đúng luật để chiếu bí hay bắt Tướng của đối phương.

Ngày nay, cờ tướng vẫn rất phổ biến ở Trung Quốc và các nước lân cận. Trò chơi này được những Hoa Kiều giới thiệu đến bạn bè năm châu. Ở Việt Nam, ta có thể nghe thấy tiếng cộp cạch của các quân cờ phát ra từ các con hẻm nhỏ. Người ta vẽ hoặc khắc bàn cờ lên cả ghế đá trong công viên. Mỗi ngày ở Hà Nội đều có các “giải cờ tướng mở rộng” trong các công viên trên khắp thành phố.

Mọi người thường chơi cờ ở nơi công cộng, nên mỗi ván cờ, dù chỉ là cuộc đấu trí ngắn ngủi giữa hai kỳ thủ, cũng có thể thu hút rất nhiều khán giả. Tiếng reo hò hoan hô người thắng cuộc và chọc ghẹo người thua trận âm vang trong không gian ngập ánh hoàng hôn. Thật khó tin là cờ tướng lại phổ biến đến mức mọi người có thể chơi ở bất cứ nơi đâu. Thật đấy! Chỉ cần một khoảng trống khoảng 30cm2, bằng phẳng tí là được, như thế là đủ điều kiện để mở giải đấu rồi!

Bàn cờ “DIY” khắc trên ghế đá công viên ở Hà Nội.

Như bao trái tim đã phải lòng Hà Nội qua những ngày tháng sinh sống nơi đây, tôi yêu mến những bàn cờ tiện lợi và ngẫu nhiên đó, cùng với bầu không khí đầy hào hứng của người chơi và khán giả. Ở thủ đô, vỉa hè là nơi diễn ra rất nhiều hoạt động thường nhật của người dân. Đó là nơi người lao động ngủ trưa, nơi các dì các cô tập nhảy la tinh, nơi mở dịch vụ lấy ráy tai siêu đã, hoặc là chốn tỏ tình của các cặp đôi trẻ tuổi. Bất kỳ ai cũng sẽ được cuốn vào cảm giác thân mật trong không gian công cộng ấy. Tuy nhiên, văn hóa cờ tướng có một đặc điểm rất dễ nhận thấy là dường như người chơi chỉ toàn là nam giới.

Các trận đấu cờ tướng luôn thu hút rất nhiều người xem.

Trong một nghiên cứu vềvăn hóa cờ tướng của cộng đồng Hoa Kiều ở Công viên Columbus, thành phố New York, các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng sự hiện diện ít ỏi của nữ giới là kết quả của các giá trị truyền thống:

Nguyễn Lê Thùy Linh, một kỳ thủ 9X đến từ Hà Nội, chia sẻ với Saigoneer rằng: “Mình nghĩ nó là do văn hóa. Nước mình chịu nhiều ảnh hưởng Nho giáo nên dễ phát sinh tư tưởng chỉ có đàn ông mới biết ‘dụng não’ thôi. Nhưng mà cờ tướng có phải là gì to tát đâu, mình cũng tự học bằng Google rồi tham gia mấy cái diễn đàn trên mạng ấy. Mà vì toàn các bác lớn tuổi chơi nên bây giờ cờ tướng cũng đang biến mất...”

“Mình sinh sau Đổi Mới nên may mắn có cơ hội học tập và tiếp thu thông tin tốt hơn. Xã hội cũng không còn bó buộc phụ nữ phải làm gì hay không được làm gì như trước nữa. Nhưng đôi khi mình muốn làm một việc gì đó không mấy ‘nữ tính’ thì mình phải tự nhủ với bản thân rằng không sao cả. Bây giờ phụ nữ Việt Nam vừa giỏi việc nhà lẫn việc nước mà. Phụ nữ cũng có quyền làm này làm kia chứ ha.”

Hầu Dật Phàm (28 tuổi), đại kiện tướng cờ vua thế giới đến từ Trung Quốc, trong giải đấu Chess Olympiad 2016. Hình ảnh: Andreas Kontokanis/CC BY-SA 2.0.

Tư tưởng này đang dần lan toả đến người chơi cờ ở khắp các cấp độ, bộ môn. Đại kiện tướng cờ vua người Trung Quốc Hầu Dật Phàm từng nói: “Tôi tin rằng trình độ chơi cờ của nữ giới sẽ dần cải thiện, nhưng nhìn chung thì khoảng cách hiện tại của những nữ kỳ thủ giỏi nhất với những vận động viên tranh giải thế giới vẫn còn khá lớn. Tôi cho rằng đó là do mức độ luyện tập của nữ giới ít hơn.”

“Ở Trung Quốc, con gái thường bị phân tâm vào việc học đại học rồi lập gia đình, ổn định cuộc sống… còn con trai thì tập trung vào một mục tiêu và kiên trì theo đuổi mục tiêu ấy. Vì thế khác biệt là rất lớn. Các bé gái được dạy rằng nam nữ có vai trò khác nhau, và con gái thì chỉ nên làm việc của con gái sao cho thật tốt là đủ. Chính vì không có động lực theo đuổi những mục tiêu lớn hơn cho nên nữ giới thường khó nâng cao trình độ chơi cờ nhanh như nam giới.”

Cũng gay cấn không thua gì bóng đá.

Trong một lần vào Sài Gòn, tôi có dịp chứng kiến một ván cờ tướng. Không phải bên vỉa hè mà trong một quán bar trông rất ngầu dành cho các bạn LGBT+. Ánh đèn màu hoa hồng rọi sáng những bàn tay xăm trổ đang tỉ mỉ đặt từng quân cờ. Nhóm người chơi có độ tuổi trung bình là 21 tuổi, ăn diện cầu kỳ theo kiểu của giới trẻ. Khi tôi hỏi ai đang thắng, cậu bạn trẻ nhất nhóm phá lên cười. Cậu ấy chơi còn vụng vì chỉ mới học chơi thôi. Tôi nhấp một ngụm từ ly cocktail của mình, trong lòng cảm thấy vui mừng vì người trẻ Việt Nam sẽ duy trì và phát triển môn cờ cổ xưa này với tâm hồn ham học hỏi và sẵn sàng đón nhận đổi thay.

Khi ván cờ kết thúc, không gian trở lại như ban đầu để đón chờ cuộc hội ngộ tiếp theo giữa các kỳ thủ.