Vào năm 2024, tờ The New York Times công bố danh sách 25 thiết kế nội thất tiêu biểu của thế kỷ qua, do hội đồng gồm các nhà thiết kế, nghệ sĩ và giám tuyển từ những bảo tàng danh tiếng bình chọn. Bất ngờ thay, ghế monobloc, chiếc ghế nhựa phổ thông quen thuộc với người dân Việt Nam và nhiều quốc gia khác, cũng góp mặt trong danh sách này.
Khi danh sách này được công bố, báo chí trong nước tất nhiên mau chóng vào cuộc. Hầu hết các bài viết đều đi theo mô-típ rất quen thuộc: một món đồ dân dã gắn bó với đời sống địa phương nay lại được tôn vinh trên truyền thông quốc tế. Họ điểm lại vai trò “đáng kể” của chiếc ghế trong văn hóa ăn uống, tụ họp ở Việt Nam. Hình ảnh chiếc ghế xuất hiện dày đặc từ quán nhậu vỉa hè, sân nhà ngày lễ tết, đến những khung cảnh sinh hoạt khác dọc ba miền đất nước.
Thiết kế duy nhất trong danh sách không đi kèm tên tác giả. Nguồn ảnh: The New York Times.
Thế nhưng, tìm hiểu kỹ hơn những thông tin đằng sau các tựa báo, tôi nhận ra có khá nhiều luồng diễn giải trái chiều xoay quanh sự xuất hiện của ghế monobloc trong danh sách này. Khác với phần lớn những thiết kế được tôn vinh vì tính sáng tạo hay dấu ấn thẩm mỹ của tác giả, nó lại được chọn vì tính phổ biến gần như tuyệt đối. Hàng triệu, thậm chí hàng tỷ phiên bản của chiếc ghế đã được sản xuất và xuất hiện ở mọi nơi toàn cầu.
Khi lần mò đọc bình luận diễn đàn từ tứ phương, tôi nhận ra cảm xúc dành cho ghế monobloc chia thành hai thái cực rõ rệt. Ở nhiều quốc gia, người ta ghét nó ra mặt, chê nó xấu xí, làm mất mỹ quan, gây ô nhiễm môi trường. Nhưng ở chỗ khác, như ở Việt Nam, người ta lại nói về nó bằng thái độ trìu mến. Họ khen nó rẻ, thiết thực, chắc chắn là một phần không thể thiếu của đời sống.
Báo chí trong nước đưa tin về việc ghế monobloc được vinh danh. Nguồn ảnh: VTV24.
Điều gì đã khiến một vật dụng đơn giản đến vậy vừa được yêu thương, vừa bị ghét cay ghét đắng? Nó đẹp ở đâu? Phản cảm ở chỗ nào? Tiện dụng, hay chỉ đơn thuần là thứ rác nhựa được nguỵ trang dưới hình hài nội thất? Giữa vô số nhãn từ mà người ta gán cho nó trên khắp thế giới, đâu mới là bản chất của ghế monobloc?
Để đi tìm câu trả lời, tôi và bạn đọc cần quay lại thời điểm chiếc ghế ra đời, dù nguồn gốc của sản phẩm này mơ hồ không kém cách người ta nhìn nhận nó ngày nay.
Monobloc, đúng như tên gọi, là chiếc ghế được đúc từ một khối nhựa duy nhất (“mono” nghĩa là một, “bloc” nghĩa là khối). Chất liệu phổ biến nhất để làm ra nó là polypropylene, loại nhựa nhiệt dẻo có thể dễ dàng tạo hình ở nhiệt độ cao.
Chiếc ghế ra đời trong bối cảnh hậu Thế chiến thứ Nhất và thứ Hai, khi thế giới bước vào thời kỳ công nghiệp hóa mạnh mẽ với nhiều bước tiến trong công nghệ vật liệu. Nhựa, vào thời điểm đó, được xem là “chất liệu của tương lai” vì nhẹ và bền, lại không phụ thuộc quá nhiều vào nguồn tài nguyên truyền thống như gỗ hay kim loại, vốn trở nên khan hiếm trong và sau chiến tranh.
Thay vì gắn bó với các chất liệu cũ, nhiều nhà thiết kế bắt đầu chuyển sang thử nghiệm với nhựa như một hướng đi mới cho thiết kế đại chúng, với kỳ vọng tạo ra những sản phẩm linh hoạt, giá thành thấp và dễ tiếp cận hơn với số đông.
Từ trái sang phải, Panton Chair, Bofinger Chair, Universale Chair, Fauteuil 300. Nguồn ảnh: Vitra Design Museum.
Trong giai đoạn này, nhiều nhà thiết kế đã thử nghiệm với những ý tưởng tiền thân của ghế monobloc hiện đại. Chẳng hạn như năm 1967, Verner Panton giới thiệu Panton Chair với đường cong liền mạch. Ở Đức, Helmut Bätzner phát triển Bofinger Chair, mẫu ghế đầu tiên được ép khuôn từ nhựa gia cố sợi thủy tinh. Cùng thời gian đó tại Ý, Joe Colombo ra mắt Universale Chair với phần chân có thể tháo rời, cho phép điều chỉnh chiều cao tùy theo nhu cầu sử dụng.
Đến năm 1972, kỹ sư người Pháp Henry Massonnet giới thiệu mẫu Fauteuil 300, mang dáng dấp gần gũi nhất với chiếc ghế nhựa ngày nay: mỏng manh, có tay dựa, có thể xếp chồng dễ dàng trong nhiều không gian. Bước ngoặt lớn đến vào năm 1983, khi tập đoàn Grosfillex tại Pháp tung ra Resin Garden Chair với chi phí sản xuất cực thấp, hướng đến thị trường đại chúng. Đặc biệt, thiết kế này không được đăng ký bản quyền, mở đường cho các nhà sản xuất ở khắp nơi sao chép, điều chỉnh và tạo ra vô số biến thể khác nhau, biến chiếc ghế nhựa đơn khối thành sản phẩm phổ biến toàn cầu.
Về mặt công năng, thiết kế của chiếc ghế này được tính toán rất kỹ lưỡng. Tựa lưng có các lỗ để thoát nước khi dùng ngoài trời. Khung ghế tuy mỏng nhưng chịu lực tốt, phần lưng cong ôm theo dáng người ngồi. Chân ghế được gia cố để chịu tải nặng, đặt cách đều để có thể xếp chồng mà không bị cong vênh hay biến dạng.
Bên trong một dây chuyền sản xuất ghế. Nguồn ảnh: Works That Work.
Theo sách Now I Sit Me Down của tác giả Witold Rybczynski, quy trình sản xuất chiếc ghế nhựa diễn ra trong chưa đến 2 phút. Hạt nhựa được trộn cùng phẩm màu và một vài phụ gia rồi nung chảy ở khoảng 220°C. Hỗn hợp nhựa lỏng này sau đó được bơm vào khuôn dưới áp suất cao. Khi vật liệu nguội đi, khuôn tách ra, cho ra đời chiếc ghế hoàn chỉnh sẵn sàng để sử dụng ngay.
Chi phí đắt đỏ nhất trong dây chuyền này nằm ở phần khuôn đúc. Mỗi bộ khuôn có thể dùng để tạo ra hàng trăm nghìn chiếc ghế giống hệt nhau, chỉ khác về màu. Vì mỗi bộ khuôn có thể ngốn đến hàng trăm nghìn đô la, nên ngay từ đầu, chiếc ghế nhựa đơn khối đã được thiết kế với mục tiêu sản xuất hàng loạt. Chỉ sau khi làm ra và bán đi hàng trăm nghìn chiếc y hệt nhau, nhà sản xuất mới có thể gỡ vốn và kiếm lời.
Một bãi biển ở Naples, Ý. Ảnh: Brett Lloyd/Another Mag.
“Thực dụng” từ thiết kế đến kinh tế, ghế monobloc hội đủ mọi điều kiện để trở thành sản phẩm toàn cầu. Từ Pháp, nó nhanh chóng lan khắp châu Âu, rồi vượt Đại Tây Dương sang Bắc Mỹ, xuất hiện từ sân vườn, quán cà phê cho đến bãi biển hay những buổi dã ngoại cuối tuần.
Nhưng cũng chính vì sự hiện diện đại trà mà ghế monobloc dần trở thành cái gai trong mắt nhiều người dân các nước phát triển, với tội trạng “gây bội thực về thị giác.” Theo bài viết trên Smithsonian Magazine, nhiều nhà phê bình chỉ trích rằng chiếc ghế này là “một thiết kế tồi tệ [...] rẻ tiền, xấu xí và có mặt ở khắp nơi.”
Tại nhiều thành phố như Bern, Zurich, Bratislava hay Barcelona, chính quyền địa phương thậm chí từng ban hành lệnh cấm sử dụng ghế monobloc ở các không gian công cộng, vì cho rằng nó làm xấu mỹ quan đô thị. Một số nhà thiết kế cũng bày tỏ quan điểm cho rằng đây là biểu tượng của chủ nghĩa tiêu dùng, đại diện cho một kiểu thẩm mỹ thấp kém, “tỷ ghế như một.”
Ở các nước phát triển, vì giá thành rẻ, người ta thường bỏ ghế hỏng đi ngay thay vì tìm cách khắc phục, khiến nó càng bị gắn mác là món đồ dùng một lần và góp phần không nhỏ vào cuộc khủng hoảng rác thải nhựa toàn cầu.
Hai chiếc ghế ở Biển Chết. Nguồn ảnh: Elle Decor.
Thế nhưng, hành trình của chiếc ghế nhựa ở những quốc gia đang phát triển lại mở ra viễn cảnh hoàn toàn trái ngược. Khác với cách nhìn khinh miệt ở châu Âu, phim tài liệu Monobloc của đạo diễn Hauke Wendler cho thấy một thực tế khác.
Trailer phim tài liệu Monobloc.
Ông dành nửa đầu phim ghi lại ý kiến của những người Đức chê bai chiếc ghế monobloc, rồi tiếp tục đến các quốc gia khác để quan sát cách nó được dùng. Càng đi xa khỏi phương Tây, ông càng nhận ra chiếc ghế ấy, thay vì bị ghét bỏ, lại được đón nhận và tận dụng theo những cách rất riêng.
Khi đến Ấn Độ, ông gặp Harnek Singh, nhân viên tại nhà máy Supreme Industries, tập đoàn sản xuất ghế nhựa lớn nhất cả quốc gia. Singh kể rằng trước đây, nhiều gia đình nghèo ở Ấn Độ thậm chí không có nổi một chiếc ghế đúng nghĩa trong nhà. Sự xuất hiện của ghế nhựa đã thay đổi điều đó. Nhờ giá thành rẻ và dễ sản xuất, ghế monobloc nhanh chóng phổ biến rộng rãi ở Ấn Độ. Nếu phải thay 50–60% số lượng ghế này bằng gỗ, toàn bộ thảm thực vật địa phương có thể sẽ bị phá hủy.
Từ trái sang phải, trên xuống dưới, ghế monobloc tại Đức, Brazil, Ấn Độ, Uganda. Nguồn ảnh: Phim tài liệu Monobloc.
Ở Brazil, đạo diễn Wendler tìm đến Recife, một thành phố ven biển nơi người dân ở các khu phố nghèo sống chủ yếu bằng nghề nhặt ve chai. Tại những xưởng tái chế nhỏ, ghế nhựa gãy được gom lại, băm vụn, nấu chảy rồi đúc thành những vật dụng mới. Thay vì trở thành rác thải, những chiếc ghế nhựa tiếp tục được tận dụng làm nguồn vật liệu thúc đẩy nền kinh tế địa phương.
Ở Uganda, ghế monobloc được sử dụng làm khung cho những chiếc xe lăn giá rẻ do tổ chức Free Wheelchair Mission khởi xướng. Nhờ tận dụng chiếc ghế nhựa phổ biến toàn cầu này, chi phí sản xuất mỗi xe lăn chỉ còn vài chục đô la, thấp hơn rất nhiều so với giá thành thông thường. Cấu trúc dễ lắp ráp và nguyên liệu sẵn có giúp dự án nhanh chóng mở rộng quy mô. Tính đến năm 2019, tổ chức đã trao tặng hơn 1,1 triệu xe lăn monobloc cho người khuyết tật ở hơn 90 quốc gia, trong đó có cả Việt Nam.
Một chiếc ghế trên tàu lửa Việt Nam. Ảnh: Chris Hilton/Adventure.com.
Xe lăn làm từ ghế monobloc tại Đà Nẵng. Ảnh: iotilverdensende.
Xuyên suốt những câu chuyện trên, mối quan hệ của người dân với chiếc ghế nhựa phần nào phản ánh điều kiện sống của từng địa phương. Chiếc ghế nhựa, trong bối cảnh thiếu thốn, được xem như một nguồn tài nguyên hữu dụng và một mắc xích quan trọng giúp xã hội vận hành. Hiếm khi người ta bàn xem nó đẹp xấu ra sao, hay nó đại diện cho giá trị thiết kế nào.
Trái lại, ở nhiều xã hội giàu có, sự dư dả kéo theo muôn vàn lựa chọn. Khi mọi nhu cầu cơ bản đều đã được đáp ứng, người ta có cả thời gian lẫn tiền bạc để định nghĩa bản thân qua những lựa chọn tiêu dùng. Trong bối cảnh ấy, một món đồ rẻ tiền, sản xuất đại trà như ghế monobloc khó lòng được yêu thích. Nó không gợi nên phong cách hay cá tính nào, đi ngược lại tôn chỉ về sự độc lập cá nhân mà họ đang theo đuổi.
Dĩ nhiên, bài viết này không nhằm chỉ trích quan điểm phương Tây, hay phát xét quan điểm nào đúng quan điểm nào sai, mà chỉ để ghi nhận rằng trải nghiệm sống mỗi nơi có thể dẫn đến những cách nhìn rất khác biệt về một món đồ tưởng chừng ở đâu cũng giống nhau.
Đi một vòng quanh thế giới để nghe người ta kể về cùng một chiếc ghế, vậy như đã hỏi từ đầu, bản chất của chiếc ghế này là gì? Tôi chỉ có thể trả lời từ trải nghiệm của mình.
Là người Việt, cách tôi nhìn nhận chiếc ghế monobloc có vẻ như đi ngược với những luồng quan điểm về nó của truyền thông quốc tế. Ngay cả ý kiến phổ biến nhất cho rằng monobloc là thứ “thiếu bản sắc” — tôi cũng không đồng tình. Nhìn từ xa tít, tôi cũng có thể phân biệt được chiếc ghế trắng kiểu Ý mà ai đó để trên bãi biển Sicily với chiếc ghế xanh neon trong quán nhậu đầu hẻm, có logo quả táo dập sau lưng, thứ chắc khó tồn tại ở phương Tây vì vướng bản quyền.
Tôi biết ơn chiếc ghế này theo những cách khác nhau. Chẳng hạn như cái ghế hàng xóm tôi hay để ngoài cửa nhà mà chẳng ai thèm lấy. Tôi vẫn hay ngồi lên đó để xỏ vội đôi vớ trước khi ra ngoài, hoặc thả túi đồ xuống nghỉ lấy hơi sau khi hổn hển leo hai tầng cầu thang.
Ở một phương diện rộng hơn, tôi cũng biết ơn nó vì đã làm điểm tựa cho đồng bào tôi, từ những ông chú bụng bia ngồi hóng gió bên bờ kênh, mấy cô chú công nhân tựa lưng chợp mắt giữa ca, đến những hành khách chen chúc trên chuyến tàu Tết khi ghế nhựa được xếp thêm thành ghế phụ.
Nguồn ảnh: Flickr.
Tất nhiên tôi hơi thiên vị, suy cho cùng, không ít bữa ăn ngon và ký ức vui vẻ của tôi đã diễn ra trên chiếc ghế này. Nhưng có lẽ điều tôi biết ơn nhất là ở Việt Nam, người ta chưa quá bận tâm để tranh luận về giá trị thẩm mỹ hay phẩm chất xã hội của ghế monobloc. Thật tuyệt vời làm sao khi ở đây nó chỉ là một thứ để ngồi, và là một phần hiển nhiên trong cuộc sống của bao người Việt mà thôi.
