Vĩnh Long là một đô thị có lịch sử lâu dài ở vùng trung tâm Đồng bằng Sông Cửu Long. Tại đây, nhiều cộng đồng cư dân với những lớp văn hoá khác nhau đã cùng sinh sống, làm việc và tương tác qua lại trong suốt các giai đoạn lịch sử của vùng đất.
Những năm gần đây, quá trình đô thị hoá đã có những tác động mạnh mẽ đến diện mạo của các lớp di sản tại đô thị này. Một vài địa điểm được xem như những điểm mốc của ký ức, nơi chia sẻ văn hoá của nhiều thế hệ cộng đồng, cũng như biểu lộ các quan điểm về thẩm mỹ lẫn tinh thần của vùng đất, giờ đây đang đứng trước thế lưỡng nan. Do đó, để hiểu hơn các nền tảng phong phú đan xen nhiều câu chuyện hồi ức, chúng ta hãy thử lần lượt bóc tách một số điểm mốc di sản để nhận ra sự phong phú mà phố thị trải qua.
Dấu mốc của lớp lang sắc màu: Miếu vũ
Người Hoa là cộng đồng đã có lịch sử định cư tại Vĩnh Long từ nhiều thế kỷ về trước. Miếu và hội quán đánh dấu vị trí trung tâm của một cộng đồng người Hoa, nơi diễn ra những cuộc sum họp, lễ tiết, hội hè và nghị luận. Theo nghĩa ấy, đền miếu và hội quán chính là điểm neo ký ức trong suốt hành trình cư lưu và phát triển của cộng đồng. Kiến trúc của người Hoa nổi bật trên cảnh quan nhiệt đới với những gam màu mạnh mẽ, trang trí đường bệ và vận dụng đa dạng nhiều kỹ thuật tạo tác.
Lấy ví dụ là Thất Phủ Hội Quán, tọa lạc tại phường 5 thành phố Vĩnh Long. Đây là miếu thờ Quan Vũ, một vị tướng quan trọng trong lịch sử và hệ thống tín ngưỡng dân gian của Trung Quốc. Vì là nơi thờ ông Quan Vũ, cụm công trình này được người dân gọi đơn giản là “Chùa Ông.” Địa điểm này cũng là nơi sinh hoạt bang hội của người Hoa trong khu vực. Công trình thể hiện những đặc trưng kiến trúc nổi bật nhất của phong cách Phúc Kiến: bộ mái cong vút, những phù điêu khảm gốm đa sắc và sắc đỏ rực rỡ chủ đạo.
Miếu Thất Phủ, Vĩnh Long.
Miếu Thiên Hậu nằm đối diện với Thất Phủ Hội Quán ở phía bờ kia của dòng sông. Đây là miếu thờ Thiên Hậu Thánh Mẫu và các vị phối thần khác. Ngược lại với cấu trúc mái đường bệ và nhiều tầng lớp của Thất Phủ Hội Quán, Miếu Thiên Hậu thể hiện sự tinh giản và khỏe khoắn.
Miếu Thiên Hậu, Vĩnh Long.
Phần đỉnh mái được trang trí bằng một dải nê họa (phù điêu đắp bằng vữa và phủ sơn màu) cùng một dải tượng gốm mô tả các tích truyện dân gian của miền Nam Trung Quốc. Cạnh miếu có một ngôi trường Hoa ngữ nơi thế hệ trẻ được khuyến khích giữ gìn tiếng nói của cộng đồng.
Cận cảnh phần mái của miếu Thiên Hậu, Vĩnh Long.
Bên cạnh hai công trình nổi bật này còn có Chùa Minh Hương, một công trình khiêm tốn hơn về mặt tạo hình nhưng có vai trò quan trọng vì lưu trữ được nhiều văn bản cổ bằng tiếng Hán. Ngôi chùa vì thế chính là một kho lưu trữ lịch sử và văn hóa của phương Nam.
Sân thiên tỉnh của Chùa Minh Hương, một mảng xanh giữa lòng kiến trúc.
Dấu mốc cuối cùng cho vinh quang khoa cử miền Nam: Văn Thánh Miếu
Sau khi Văn Miếu Trấn Biên (Đồng Nai) và Văn Miếu Gia Định (TP.HCM) bị phá hủy, Văn Thánh Miếu Vĩnh Long là điểm mốc Nho học nguyên bản duy nhất còn lại ở miền Nam. Đây là nơi tôn vinh tri thức và truyền thống khoa cử theo đúng chức năng của một văn miếu, nhưng hoàn cảnh ra đời đầy sóng gió cũng biến nó thành một biểu tượng ái quốc. Cụm công trình này được xây dựng vào những năm 1864–1866 giữa tiếng súng rền vang của quân đội Pháp. Văn Thánh Miếu là nỗ lực lưu giữ truyền thống khoa cử và kết nối giới trí thức miền Nam khi nỗi sợ mất nước đang dần phủ bóng. Đền đài và cổ thụ tồn tại đến ngày nay như những điểm mốc quan trọng, để hỏi rằng tri thức làm những được gì trong những thời khắc hệ trọng của đất nước.
Dấu mốc hào phú, mở hé những đoạn vàng son
Nhà cổ họ Nguyễn.
Sự đủ đầy của một vùng đất được thể hiện qua những tầng lớp kiến trúc của các thế hệ cư dân. Thị hiếu biến đổi liên tục qua các thời kỳ, ở mỗi giai đoạn người ta đều có những ý niệm riêng tư về cái đẹp để tích hợp vào không gian sống của mình. Khi dạo bước trên phố xá Vĩnh Long, chúng ta có thể bóc ra những lớp lang của các thời đại: những ngôi nhà gỗ truyền thống trầm ngâm với chạm khắc và khảm cẩn, những ngôi biệt thự thời Pháp mang bảng màu tươi sáng của tranh vẽ tường, cho đến những ngôi nhà phủ đá rửa mang hình khối năng động của chủ nghĩa hiện đại (modernist architecture) — tất cả những không gian đó làm thành một tổng thể kiến trúc vừa đa dạng vừa xuyên suốt mà mỗi đại diện đều xứng đáng được giữ gìn.
Nhà cổ họ Lâm lưu giữ dấu ấn kiến trúc phương Đông và phương Tây.
Dấu mốc phố chợ hiện đại và rong rêu
Hưng An Tự là ngôi chùa của hệ phái Tịnh Độ Cư Sĩ Phật Hội. Thực hành tôn giáo của hệ phái này luôn đi kèm cùng nỗ lực nhập thế. Khách đi đường sẽ luôn bắt gặp những khay thảo dược do các sư thầy phơi trên vỉa hè để dùng làm dược phẩm chữa bệnh giúp người.
Không thể nói về một thành phố mà không nhắc tới những cửa hiệu tấp nập của tiểu thương. Trong khi những cửa hàng mới liên tục được mở ra thì shophouse xưa vẫn còn tìm được không gian hiện diện. Shop là cửa hàng nơi mặt phố, house là không gian nhà ở riêng tư, thường nằm ở phía sau cửa hiệu hoặc là tầng lầu ngay bên trên. Không gian kinh doanh truyền thống không tách khỏi chốn cư trú, nơi người ta vừa ăn ở vừa buôn bán dưới cùng một mái nhà duy nhất. Một số cửa hiệu là công trình kiến trúc còn lại từ thời Pháp thuộc, một số được xây dựng trong nửa cuối thế kỷ 20 và phản ánh những ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện đại năng động. Trên những biển hiệu xưa, những phông chữ tân thời của ngày trước đã trở thành hoài niệm do thời gian phủ lấp. Thị hiếu đến, đi và ở lại, và vì thế đô thị trở nên đa dạng trong chính những gì nó giữ lại và dần thay đổi.
Bài viết được thực hiện trong chương trình hợp tác nội dung giữa Urbanist Vietnam và Tản Mạn Kiến Trúc (TMKT), một dự án truyền thông độc lập về di sản đô thị Việt Nam, đặc biệt là miền Nam Việt Nam. Với những đóng góp của mình, TMKT từng được Queen’s University Canada mời viết bài cho dự án nghiên cứu kiến trúc thuộc địa, qua đó thể hiện góc nhìn về hoạt động bảo tồn di sản trong bối cảnh hiện đại. Nhóm cũng từng được vinh danh trên tạp chí Heritage nhờ thực hiện dự án văn hóa tiên phong dành cho độc giả trẻ. Bạn đọc có thể tìm hiểu thêm về các nghiên cứu của TMKT qua trang Facebook chính thức của nhóm tại đây.
