Có thể bạn chưa biết: Trong tự nhiên có một loài động vật được sinh ra với bộ lông rực rỡ nhưng khi lớn lên lại biến thành một màu hoàn toàn khác biệt.

Đó chính là loài voọc Cát Bà hay voọc đầu vàng, có tên khoa học là Trachypithecus poliocephalus, một trong những loài linh trưởng quý hiếm nhất trên thế giới và chỉ được tìm thấy trên đảo Cát Bà, ngoài khơi thành phố Hải Phòng. 

Voọc Cát Bà là một trong những loài linh trưởng quý hiếm nhất trên thế giới và chỉ có thể được tìm thấy trên đảo Cát Bà.

Theo các cán bộ của Dự án Bảo tồn Voọc Cát Bà (Cat Ba Langur Conservation Project), một dự án với mục tiêu bảo vệ đa dạng sinh học trên hòn đảo có địa hình núi đá vôi đặc trưng, hiện ở Cát Bà chỉ còn 76 cá thể so với gần 3.000 cá thể trong những năm 1960. Việc sụt giảm số lượng cá thể đến từ nạn săn bắt trộm và việc môi trường sống của chúng bị con người khai thác trong nhiều thập kỷ qua. Dự án theo dõi chặt chẽ cuộc sống của loài voọc tại vườn quốc gia và luôn cập nhật mỗi khi cá thể mới chào đời trên trang Facebook chính thức.

Voọc con chào đời với bộ lông màu cam rực rỡ, vô cùng nổi bật giữa môi trường sống của chúng, giữa những mảng xám của núi đá vôi và mảng xanh của cây rừng, giống như tia nắng bất chợt chiếu xuống trong một ngày âm u vậy. Tuy nhiên, khi chúng lớn lên thì bộ lông sẽ dần chuyển sang màu đen, chỉ trừ phần má và cổ chuyển sang màu trắng ngà cùng một chỏm lông vàng trên đỉnh đầu. Tôi tự hỏi không biết chúng cảm nhận thế nào về sự thay đổi này. Liệu chúng có ước rằng mãi giữ được bộ lông màu cam hay không?

Tôi không nhớ mình biết tới voọc Cát Bà từ khi nào, nhưng trong vài năm qua, tôi dần dần dành nhiều tình cảm cho loài linh trưởng này hơn, và có lẽ tôi thích chúng nhất trong các loài động vật đặc hữu của Việt Nam có nguy cơ tuyệt chủng. Đầu năm 2019, tôi đã đến thăm đảo Cát Bà và dành thời gian tham gia Dự án Bảo tồn voọc Cát Bà, dù một điều không mấy ngạc nhiên là tôi đã không thực sự gặp được một chú voọc nào cả.

Hình ảnh gần giống với đời thực nhất mà tôi được nhìn thấy là hai chú voọc được nhồi xác ở bảo tàng của vườn quốc gia Cát Bà. Hai chú linh trưởng ấy trông rất đáng sợ và được trưng bày trong một bảo tàng có dấu hiệu xuống cấp và cực kỳ “kiệm lời” trong việc cung cấp thông tin về hiện vật. Ngoài ra, tôi có một miếng sticker hình chú voọc dán trong góc làm việc của mình, và không ít lần tôi bắt gặp chú nhìn chằm chằm vào mình. Đôi khi tôi không hiểu tại sao mình lại dành nhiều tình cảm như thế cho một loài vật mà minh chưa từng nhìn thấy ngoài đời.

Video: Fauna & Flora International.

Với đặc thù ngoại hình độc đáo và cộng thêm việc chúng chỉ sống duy nhất ở một khu vực, tôi không khỏi thắc mắc là tại sao voọc Cát Bà không được biết đến rộng rãi hơn ở Việt Nam? Trong khi đó, Trung Quốc rất xem trọng công tác bảo tồn loài gấu trúc đặc hữu của nước họ. Hình ảnh chú gấu có bộ lông đen trắng này luôn thu hút sự chú ý của truyền thông và nhận được các khoản tài trợ khổng lồ để cứu chúng khỏi bờ vực tuyệt chủng, cho dù chúng không ưa giao phối và có một chế độ ăn uống rất nghèo dinh dưỡng.

Có thể là vì loài voọc không hậu đậu, dễ thương như gấu trúc. Nếu đặt một con voọc trong sở thú vào một ngày tuyết rơi thì nó sẽ không lăn lộn, trượt bò đùa nghịch để cho ra đời những video có độ viral như gấu trúc. Voọc Cát Bà cũng không phải là một loài động vật cỡ lớn có giá trị đặc trưng hay sức hút đối với công chúng mà trong tiếng anh gọi là charismatic megafauna. Trên thực tế, Việt Nam cũng gần như không còn loài động vật cỡ lớn nào. Chính vì vậy, hình ảnh voọc Cát Bà không đủ sức trở thành biểu tượng cho các hoạt động bảo tồn quy mô lớn, hướng đến lợi ích của toàn bộ hệ sinh thái.

Nếu tôi được phép chọn ra một loài động vật đại diện cho Việt Nam thì tôi nhất định sẽ chọn voọc Cát Bà thay vì những con trâu trên đồng ruộng, một loài móng guốc vừa không phải đặc hữu vừa không có nguy cơ tuyệt chủng.

Cũng phải nói rõ rằng chúng ta không cần nhiều du khách hơn đổ xô đến Cát Bà để chiêm ngưỡng loài voọc, khi nơi đây đã đón hơn hai triệu lượt khách mỗi năm. Và vào tháng 6 năm ngoái, tuyến cáp treo Cát Bà do Sun Group đầu tư đã đi vào hoạt động và rút ngắn ½ thời gian đi chuyển ra hòn đảo.

Tuy nhiên, tôi tin rằng voọc Cát Bà cũng sẽ rất nổi bật khi là một biểu tượng quốc gia. Vẻ ngoài độc đáo của chúng sẽ khiến nhiều người chưa từng biết đến loài động vật này phải ngạc nhiên, dù vẫn còn một đối thủ khác cho vị trí này và có sức cạnh tranh không kém là loài voọc Chà vá chân đỏ ở Đà Nẵng, một loài cũng có nguy cơ tuyệt chủng ở mức nguy cấp. Và biết đâu, nhờ đó mọi người sẽ biết đến Dự án bảo tồn ở Cát Bà, một trong số ít những dự án có tiến triển tích cực ở Việt Nam. Trong những năm qua, nhờ vào nỗ lực tuyệt vời của dự án, số lượng cá thể voọc Cát Bà đã dần dần vượt qua mức thấp kỷ lục là khoảng 40 cá thể vào những năm 2000.

Việc đưa voọc Cát Bà trở thành loài động vật đại diện cho quốc gia có lẽ chỉ là một khát vọng khó thành hiện thực khi mà cơ hội để bạn nhìn thấy một cá thể trong tự nhiên gần như bằng không. Nhưng có lẽ nên như vậy. Việt Nam có thể sử dụng hình ảnh đặc biệt của loài động vật này để kêu gọi tài trợ cho công tác bảo tồn; trẻ em cũng sẽ thích thú chơi đùa với chú voọc bằng bông màu cam dễ thương. Nhưng tốt hơn hết là hãy cứ để những chú voọc còn sót lại sống yên bình trong rừng núi đá vôi hùng vĩ của Cát Bà.

Ít nhất thì đây là điều con người chúng ta có thể làm sau khi gần như đã đẩy chúng tới bờ vực tuyệt chủng.

Cơ hội để bạn có thể nhìn thấy một con voọc Cát Bà trong tự nhiên gần như bằng không và có lẽ nên như thế.