Trong bao nhiêu năm công tác tại Saigoneer, một trong những thể loại bình luận tôi chán phải thấy nhất là các câu đùa mỉa mai tiến độ hoàn thành của dự án Đường sắt đô thị Thành phố Hồ Chí minh (HCMC Metro), rằng phải mấy chục hay thậm chí mấy trăm năm nữa người Sài Gòn mới được bước chân lên tàu điện.

Khoảng hơn chục năm về trước, khi dự án thông báo những lần trễ hẹn đầu tiên, cách đùa cợt này cũng có thể gọi là dí dỏm, nhưng thời gian qua đi, với năm lần bảy lượt bị đình trệ, những bình luận chọc ngoáy mất dần tính hài hước, trở nên ngán ngẩm, sáo mòn. Mỗi lần tin tức gì mới về HCMC Metro xuất hiện, chúng lại trỗi dậy, cắm mũi dùi vào vết thương mãi không lành giữa lòng Sài Gòn.

Dự án metro số 1 vấp phải vô số lần trễ hẹn do vấn đề giải ngân, giải phóng mặt bằng, lỗi thi công, và cả đại dịch COVID-19.

Dù cảm thấy phát mệt với những bình luận ấy, tôi cũng phần nào thấu hiểu được vì sao người dân lại bất mãn đến vậy, và vì sao đây không chỉ đơn thuần là bài viết “troll” vô nghĩa nhan nhản trên mạng — chúng là hiện thân nỗi lo về tương lai mông lung của cơ sở hạ tầng ngày càng xuống cấp ở Sài Gòn. Dân số ngày càng đông và đường ngày ách tắc thường xuyên hơn, nhưng metro thì không thấy đâu, nên thậm chí một người (tương đối) trẻ như tôi cũng bắt đầu hoài nghi liệu mình có sống được đến ngày được đi đường sắt đô thị hay không. Trong lúc HCMC Metro ì ạch kéo mình về đích, Hà Nội đã hoàn thành xong 2 tuyến metro, Jakarta hân hoan đón tuyến đầu tiên, còn bản đồ MRT của Singapore đã dày đặc lên như búi mì gói. Từ rất lâu rồi, tôi đã tự trấn an mình rằng được đi tàu điện ở Sài Gòn cũng tương tự như trúng số: nếu có thì hồ hởi đón nhận, còn nếu không thì cũng không nên quá buồn bã làm gì.

Khung cảnh bên ngoài Ga Thảo Điền, điểm đến đông đảo của du khách muốn khám phá Sài Gòn.

Nhiều năm qua, đã có lúc tôi tưởng chừng như sẽ không bao giờ thoát khỏi những bình luận cợt nhả về metro, nhất là trong bối cảnh dự án vẫn mãi trong tình trạng chạy thử. Cho nên, ngày thành phố ấn định thời điểm mở cửa chính thức của HCMC Metro, tôi như vỡ òa trong nhiều cảm xúc hỗn độn, vừa phấn khởi được trải nghiệm phương tiện công cộng mình yêu thích nhất ngay trên “sân nhà” mình mà không phải bay đi đâu, lại vừa thở phào nhẹ nhõm khi được giải phóng khỏi bình luận đùa cợt về tình trạng trì trệ của metro. Suốt những tuần metro chạy thử, dường như cả thành phố cũng như vừa trút được gánh nặng lớn, ai nấy chuyển từ cảm giác bần thần thành niềm hứng khởi khi được kéo cả nhà “đi tàu cho biết.”

Ga Bến Thành, với tầm nhìn trở thành ga trung chuyển quan trọng của nhiều tuyến trong tương lai, luôn tấp nập người.

Một buổi trưa trong tuần nọ, tôi quyết định trốn việc để cho chính mình thời gian được tận hưởng chuyến tàu metro mình vẫn hằng mơ. Bắt đầu ở Bến Thành, tàu metro chạy thẳng theo Xa Lộ Hà Nội đến Ga Bến Xe Suối Tiên, tọa lạc ở ngoại ô Bình Dương cạnh Bến xe Miền Đông mới. Nhờ chọn ban trưa để đi tàu, trải nghiệm soát vé và lên tàu khá dễ thở so với những dịp cuối tuần hay lễ lạc, tuy nhiên nhân viên ga vẫn phải mướt mồ hôi điều phối, phân luồng khách ra, vào tàu.

Tàu chạy trơn tru, dù để lên được tàu từ Bến Thành khá nhiêu khê vì lượng người quá đông.

Sau mỗi trạm dừng, toa tàu chật cứng người từ từ trở nên thông thoáng hơn; thậm chí khi tàu đến ga cuối, có đủ chỗ trống cho mọi người già trẻ ngồi nghỉ chân. Đến Ga Bến Xe Suối Tiên, tôi tranh thủ đi bộ nhanh quanh ga để chụp vài tấm hình, phóng tầm mắt chiêm ngưỡng khung cảnh thoáng đãng của “biên giới” Sài Gòn-Bình Dương. Đường chân trời này có lẽ sẽ không trống trải quá lâu, vì chỉ vài năm nữa thôi, các dự án chung cư, cao ốc văn phòng và thương mại sẽ mọc lên như nấm nhờ sự có mặt của ga metro. Ngày HCMC Metro đi vào vận hành tựa như lời tựa của quyển tiểu thuyết chương hồi kể chuyện tương lai Sài Gòn.

Chưa gì mà các ga metro đã đẩy giá bất động sản trong bán kính đi bộ được lên cao.

Các loại tàu điện hay xe lửa là phương tiện di chuyển tôi mê nhất, cho nên đường sắt đô thị như trò chơi trong công viên giải trí mà người ta có thể trải nghiệm hàng ngày. Nghiễm nhiên rất nhiều người dân Sài Gòn cũng nghĩ thế: ngay trong chuyến tàu thôi đi thử, rất nhiều hành khách cũng ngồi từ ga đầu đến ga cuối và ngược lại. Nào là gia đình nhỏ khệ nệ xe đẩy, địu em bé bi bô; nhóm hội các cô trung niên mặc đồ bộ hoa đội nón lá; cả các cụ tóc bạc phơ ngồi gật gù sung sướng được đi tàu điện trước khi gần đất xa trời.

Tuyến metro số 1 hiện tại chỉ đi qua 20 km đường thành phố từ trung tâm lên rìa đông bắc, nên chỉ thật sự phục vụ nhu cầu hàng ngày của một bộ phận nhỏ người dân. Đối với cư dân sống xa tuyến, gồm cả tôi, chúng ta đành phải tự hài lòng với vài chuyến metro cuối tuần để ngồi chơi như đi monorail trong Đầm Sen. Ít nhất đối với tôi, mỗi lần ngắm tấm bản đồ đầy đủ toàn hệ thống HCMC Metro — dù phần lớn tuyến chưa thành sự thật — tôi đều mơ đến ngày nào đó trong tương lai khi mỗi chúng ta chỉ cần đi vài chục buớc ra khỏi cửa là có thể lên ngay một chuyến tàu xập xình đến bất cứ địa điểm nào trong thành phố.

Một cảm giác vui khó tả khi được thấy các cô chú lớn tuổi ngồi trải nghiệm tiện nghi mới.

Đây chính là hiện tại của Singapore. Khi tôi nói lời tạm biệt quốc đảo vào năm 2013 sau 4 năm sinh sống, hệ thống MRT sở tại chỉ gồm 4 tuyến; tới giờ, 2 tuyến hoàn chỉnh nữa đã vận hành, chưa kể các ga và đoạn nối dài mới cho các tuyến cũ. North-South Line (tuyến Nam-Bắc) màu đỏ là đường metro lâu đời nhất Singapore, chính thức hoạt động với 5 ga vào năm 1987 — nên người dân Singapore đã có gần 4 thập kỉ tận hưởng tiện ích đường sắt đô thị, đồng thời kiến tạo cho chính mình văn hóa sử dụng phương tiện công cộng phù hợp với lợi ích cộng động.

Ở Singapore, khách đi tàu đứng yên ở rìa trái thang cuốn, để rìa phải trống cho người đang vội đi bước nhanh ra khỏi ga. Ngoài ra, các ghế cạnh cửa toa được mặc định dành cho người già, phụ nữ có thai, và người khuyết tật. Khách được khuyến khích đứng dạt ra hai bên để nhường cho người khác ra, trước khi bước lên tàu. Chưa kể không khí trong tàu cũng yên lặng đến mức nhiều khi tai ta chẳng nghe âm thanh gì ngoài băng thông báo tự động và tiếng gió quất vào đường hầm rít lên kin kít. Khi tôi đi tàu HCMC Metro, những thói quen tưởng chừng như nghiễm nhiên này chưa hiện diện trong cách người ta hành xử trên tàu. Nhưng nói đi cũng phải nói lại, so với 40 năm trui rèn văn hóa ứng xử công cộng trên tàu của Singapore, tròm trèm 2 tháng của người Sài Gòn chỉ như một chớp mắt.

Văn hóa đi tàu văn minh vẫn là điểm yếu cần nâng cấp của cư dân Sài Gòn.

Thực hành phép lịch sự cơ bản và tuân theo chỉ dẫn của nhân viên ga chỉ là những bước đi đầu tiên trên tiến trình xây dựng môi trường metro công cộng văn minh. Đối với tôi, văn hóa đi metro không chỉ gói gọn trong cách ta tôn trọng khách đi tàu khác, mà còn là cách ta sử dụng metro để phát triển chính cá nhân mình: hệ thống metro có tiềm năng tháo gỡ hàng giờ đồng hồ quỹ thời gian hàng ngày của chúng ta khỏi “gôm cùm” của kẹt xe, khói bụi, va quẹt, căng thẳng trên đường bộ Sài Gòn. Khi sử dụng metro, những khoảng lặng ta được ngồi trên tàu giờ như hóa mảnh đất màu mỡ để ta ươm mầm, vỗ về những giá trị tinh thần. Ta có thể mơ mộng, viết nhật kí, làm thơ, ngồi ngắm cây bên đường, nghe album mới của Soobin Hoàng Sơn, nghe podcast, đọc tiểu thuyết trinh thám, làm bài tập về nhà, kí họa người đi tàu, xem story của crush, nhắn tin cho mẹ, đọc thuộc lòng thứ tự ga tàu, hay thậm chí chợp mắt chút xíu — gì cũng được miễn không phải chôn chân giữa dòng xe cộ kẹt cứng trên đường nhựa.

Tôi đã thử nghe nhạc và đọc vài chương sách trên metro, những hoạt động không tưởng khi đi xe máy (vừa sử dụng xe máy vừa đeo tai nghe là trái pháp luật).

Do HCMC Metro vẫn còn khá mới mẻ, tôi chưa diện kiến hoạt động gì thú vị trên metro, nhưng niềm hân hoan, xen lẫn chút lâng lâng bất ngờ có vẻ là cảm xúc chiếm đa số. Một cô ngồi cạnh tôi trên tàu đứng lên chụp tất cả các ga tàu mà chúng tôi đi qua. Đằng sau tôi, anh bạn khá trẻ đi xe từ Vũng Tàu xuống để đi tàu nói liến thoắng qua video với bạn gái, liên tục giới thiệu từng tòa nhà anh biết như một hướng dẫn viên du lịch hào sảng. Hầu như mọi người đều bận tận hưởng phiên bản hiện tại khó tin này nên chưa nghĩ đến chuyện đi tàu phải đọc sách gì hay có thói quen gì — rất dễ thương. Có một điều tôi thấy nổi bật nhất khi nhớ về cách người dân Singapore nhìn nhận hệ thống MRT của họ: đó là không có gì nổi bật cả. Tàu điện, đối với Singapore, chỉ bình thường “như cân đường hộp sữa,” như cái cột đèn, chiếc ghế đá, hay bốt điện thoại công cộng. Họ đã có hàng thập kỉ chung sống với metro, nên mức metro chỉ đơn giản là hạ tầng đô thị, chứ không phải là tiện ích trong mơ, mất bao năm trời mới được hội ngộ, như các người Sài Gòn xem HCMC Metro.

Tôi sẽ chờ đến ngày Tuyến số 1 hoàn chỉnh với đầy đủ các ga.

Việc vận hành, thích nghi với tuyến metro đã, đang và sẽ là hành trình dài với thành phố. Chưa gì, rất nhiều bất cập — như máy bán vé chưa hoạt động, tàu dừng đột xuất trong mưa, và cả hành xử đáng xấu hổ của vài hành khách — đã xuất hiện, nhưng một khi sự bỡ ngỡ qua đi và lượng hành khách có thời gian bình ổn, tôi rất mong chờ được quan sát, đóng góp vào hành trình nhào nặn một “nét văn hóa metro” rất Sài Gòn.