Trong cuộc đời mỗi chúng ta, ngoài cha mẹ, có lẽ thầy cô là những nhân vật có ảnh hưởng lớn nhất đến sự phát triển và quá trình vào đời trong thời thơ ấu. Hơn hết, trong một xã hội thành hình nhờ triết lý Nho giáo như Việt Nam, vai trò của người thầy lại càng được đề cao hơn so với phương Tây, nên sự hình thành của Ngày Nhà giáo Việt Nam có thể được xem là một minh chứng rõ rệt của nét văn hóa đặc biệt của người Việt.
Ai cũng biết Ngày Nhà giáo Việt Nam diễn ra vào ngày 20/11 hàng năm, nhưng ít ai biết rằng truyền thống này có gốc gác từ phương Tây cách đây hơn 6 thập kỉ. Việt Nam trở thành thành viên của Federation Internationale Syndicale de L'Enseignement (FISE), tạm dịch là Liên hiệp quốc tế các Công đoàn Giáo dục, từ năm 1953. Được thành lập tại Paris năm 1946, đây là một liên đoàn đa quốc gia nhằm kết nối công đoàn giáo viên trên khắp thế giới. Năm 1958, thuộc khuôn khổ hội nghị diễn ra tại thủ đô Warsaw, Ba Lan, FISE đã quyết định ấn định ngày 20/11 là ngày Quốc tế Hiến Chương Nhà Giáo — miền Bắc đã bắt đầu tôn vinh ngày nhà giáo ngay năm đó. Sau giải phóng, ngày này được chính quyền công nhận toàn quốc vào năm 1982.
Giáo dục luôn luôn là trụ cột quan trọng trong văn hóa Việt Nam từ thời khai hoang lập quốc, sang thời các trạng nguyên ngày xưa, cho đến nay. Không chỉ giới hạn trong khuôn khổ trường lớp, người Việt quan niệm rằng ai cũng có thể dạy những điều bổ ích, dù ít, dù nhiều — thể hiện qua câu tục ngữ “một chữ cũng là thầy, nửa chữ cũng là thầy.” Những nhân vật trong bài viết ngày hôm nay của Saigoneer là hiện thân của niềm tin giản dị ấy: từ bậc bộ trưởng, cho đến nhà văn, chuyên viên ẩm thực, và cả cô giáo vàng của bơi lội Việt Nam.
1. Đặng Thai Mai (1902–1984)
Giáo sư Đặng Thai Mai (trái) cùng Đại Tướng Võ Nguyên Giáp (phải), con rể của ông. Ảnh: ĐBND Nghệ An.
GS. Đặng Thai Mai là một trong những cái tên có ảnh hưởng sâu sắc nhất đến nền giáo dục hiện đại Việt Nam xuyên suốt Thế kỉ XX, với cả hai cương vị là nhà giáo, và nhà cải cách giáo dục. Giáo sư được biết đến qua nhiều vai trò, gồm nhà giáo, nhà văn, nhà phê bình văn học, đồng thời là Bộ trưởng Bộ Giáo Dục và Viện trưởng đầu tiên của Viện Văn Học Việt Nam.
Khi ông còn bé, ba ông bị thực dân Pháp bắt đày đi Côn Đảo do tham gia vào Phong trào Duy Tân, nên ông lớn lên nhờ sự chăm sóc của bà nội ở quê, và được cho đi học chữ Hán và Quốc ngữ theo chương trình Đông Kinh Nghĩa Thục. Khi trở thành thầy giáo, ông đã đứng lớp ở nhiều ngôi trường ở Huế và Hà Nội, và còn cùng các đồng nghiệp mở Trường Tư thục Thăng Long năm 1935. Một năm sau đó, ông cũng cùng nhiều bè bạn lập Hội truyền bá chữ Quốc ngữ.
Sau Cách Mạng Tháng 8, Giáo sư Mai chuyên tâm nghiên cứu văn học đồng thời là giảng viên bậc đại học. Rất nhiều tác phẩm của ông, về văn học Trung Quốc như Lỗ Tấn, hay văn chương của Phan Bội Châu, và văn học cách mạng Việt Nam, vẫn là tài liệu quan trọng cho sinh viên Ngữ Văn hiện nay. Năm 1946, ông trở thành Bộ trưởng đầu tiên của Bộ Giáo Dục Việt Nam.
2. Đàm Lê Đức (1932–2022)
Bà Đàm Lê Đức trong buổi chia sẻ với học sinh. Ảnh: Dân Trí.
Suốt thập niên 2000 và 2010, một cái tên nhà giáo tiệm cận nhất với danh xưng “KOL” như hiện nay có lẽ chính là Đàm Lê Đức. Bà được biết đến rộng rãi nhất qua những bài giảng “triệu view” về đạo đức học đường, nhưng ít ai hay rằng chuyên môn của bà là Toán học, và chính nhờ niềm hứng khởi với môn Toán đã thôi thúc bà lập ra Trung tâm Bồi dưỡng Văn hóa 218 Lý Tự Trọng — cái tên vừa thân thương vừa gây rùng mình đối với nhiều thế hệ học sinh ở TP. HCM.
Đàm Lê Đức sinh ra vào năm 1932 tại Quảng Ninh trong một gia đình với truyền thống hiếu học. Năm 12 tuổi, bà được nhận vào học tại École Normale D'institutrices Annamites, hay trường nữ sinh Đồng Khánh trong tiếng Việt. Năm 25 tuổi, bà đậu Khoa Toán trường Đại học Tổng hợp, một trong những sinh viên đầu tiên của khoa. Sau tốt nghiệp, bà dại Toán cấp trung học và đại học ở Hải Phòng trước khi chuyển đến Sài Gòn năm 1983 để dạy toán thống kê tại Đại học Kinh tế.
Năm 1995, bà cùng nhiều người bạn hưu trí sáng lập một trung tâm dạy kèm tại địa chỉ 218 Lý Tự Trọng, tiền thân của hệ thống 218 hiện nay. Năm 2010, bà cùng các anh, chị em thành lập Trường THCS-THPT Đức Trí. Sau nhiều thập kỉ truyền đạt điều kì diệu của Toán học cho nhiều thế hệ học sinh, Đàm Lê Đức vẫn được nhớ đến nhờ triết lý giáo dục của bà, chú trọng bồi dưỡng nết người, cách đối nhân xử thế hơn cả kiến thức sách vở.
3. Nguyễn Ngọc Ký (1947–2022)
Nguyễn Ngọc Ký thời trẻ.
Chuyện đời nhiều gian truân nhưng đầy nghị lực của thầy Nguyễn Ngọc Ký luôn được nhắc đến mỗi mùa 20/11, không chỉ vì những bài giảng văn truyền cảm của thầy, mà còn vì khát khao hiếu học thấm nhuần trong từng ngóc ngách sự nghiệp. Sinh năm 1947 tại Nam Định, Ký bị tê liệt thân trên sau một trận sốt quái ác. Thế nhưng lớn lên, ông vẫn mày mò tự học viết, vẽ, làm việc nhà hoàn toàn bằng đôi chân mình. Khi ông ngỏ lời được vào lớp học, cô giáo lúc đầu từ chối, sợ Ký không theo kịp các bạn, nhưng sau khi đến thăm nhà và tận mắt chứng kiến ông hí hoáy vẽ viết bằng chân, cô đã xiêu lòng.
Được đi học như cá gặp nước, cậu học trò sáng dạ được tỉnh Hà Nam Ninh (Nam Định ngày nay) cử đi thi học sinh giỏi toán toàn quốc năm ông 16 tuổi. Lên đại học, Nguyễn Ngọc Ký chọn học Ngữ Văn tại trường Đại học Tổng hợp Hà Nội rồi trở về quê sau khi ra trường để làm giảng viên. Từ năm 1994, ông chuyển vào Sài Gòn sống và được phân công dự giờ các bài giảng để phân tích và đưa nhận xét.
Hoàn cảnh khi đến trường lần đầu của Nguyễn Ngọc Ký, như ông kể lại trong hồi kí của mình, cũng được đưa vào chương trình Tiếng Việt cấp 1 dưới dạng văn bản đọc hiểu. Có lẽ nhiều em nhỏ hiện nay sẽ không biết đến Nguyễn Ngọc Ký với danh nghĩa người thầy và nhà văn, nhưng chắc chắn ai cũng đã từng đọc qua câu chuyện về cậu bé Ký hiếu học ấy.
4. Nguyễn Dzoãn Cẩm Vân (1954)
Ít ai thuộc thế hệ Gen Y lớn lên với các chương trình của đài HTV mà không biết đến cô Nguyễn Dzoãn Cẩm Vân, vì tuổi thơ của chúng ta ít nhiều cũng gắn liền với chất giọng Hà Nội truyền cảm và bàn tay khéo léo của cô trên màn hình trong chương trình Khéo Tay Hay Làm. Cô sinh ra ở Hà Nội, nhưng lại theo học trường dòng ở TP. HCM khi còn con gái. Sau đó, cô Vân ở lại miền Nam, trở thành giáo viên dạy Văn ở trường THPT Nguyễn Thượng Hiền suốt 18 năm. Với đồng lương nhà giáo ít ỏi, cô Vân bắt đầu đứng lớp thêm ở một trung tâm dạy nghề để lo cho gia đình, hướng dẫn học viên những bộ môn nữ công gia chánh như nấu ăn, làm bánh, làm mứt, thêu thùa may vá, v.v.
Cô Nguyễn Dzoãn Cẩm Vân hướng dẫn làm bánh cuốn trong một số Khéo Tay Hay Làm (thập niên 2000).
Năm 1993, Đài Truyền hình TP. HCM (HTV) đánh tiếng tìm một người hướng dẫn để đứng lớp trong chương trình dạy nấu ăn Khéo Tay Hay Làm, và trung tâm tiến cử cô Vân. Chương trình mở ra một chương mới trong cuộc đời cô — và cũng để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng khán giả. Cách truyền tải khúc chiết, từ tốn cũng như dáng vẻ hiền từ của cô Nguyễn Dzoãn Cẩm Vân hóa ra lại rất phù hợp với một chương trình nấu ăn gần gũi như Khéo Tay Hay Làm. Đây mở ra rất nhiều cơ hội ẩm thực cho cô, cả trong và ngoài màn hình TV, như hàng ngàn giờ dạy nấu ăn trên đài và trên lớp, hơn 90 đầu sách dạy nấu ẩm thực 3 miền. Ngày nay, dù cô Vân đã để lại sự nghiệp dưới ánh đèn, quy y cửa Phật, hình tượng cô giáo dạy nấu ăn với búi tóc hoa râm và giọng đọc ấm áp vẫn sẽ sống mãi trong ký ức tuổi thơ chúng ta.
5. Nguyễn Thị Ánh Viên (1996)
Ánh Viên (áo hồng) hiện là giáo viên dạy bơi cho trẻ em và người lớn. Ảnh: Ánh Viên Swim Club.
Trong bầu trời lịch sử thể thao Việt Nam đương đại, cái tên Ánh Viên chắc hẳn là một trong những vì sao sáng nhất, được biết đến và ngưỡng mộ nhiều nhất, nhờ vào thành tích cực kỳ ấn tượng tại các bể bơi chuyên nghiệp khắp quốc gia và cả quốc tế — đặc biệt là tại các kì SEA Games. Ngoài ra, Ánh Viên còn là vận động viên duy nhất cấp quốc gia được chính phủ đầu tư lớn, gửi gắm cho đi tập huấn ở Florida, Mỹ một cách bài bản.
Năm 2021, cô bé “tiểu tiên cá” làm cả fan và giới chức hụt hẫng khi thông báo quyết định rút khỏi đội tuyển quốc gia và đấu trường bơi lội chuyên nghiệp, để tập trung học hành và phát triển bản thân. Sau vài năm ổn định lại cuộc sống, thời gian gần đây, Ánh Viên đã quay lại với một hình ảnh và vai trò mới dưới cương vị là một người sáng tạo nội dung bơi lội và giáo viên dạy bơi. Với slogan “bơi không khó, Viên chỉ cho,” Viên bắt đầu đăng tải nhiều nội dung ngắn chia sẻ bí quyết học bơi, đứng nước, và cả cách sống còn khi gặp lũ lụt, góp phần lan tỏa văn hóa bơi lội Việt Nam. Gần đây nhất, kình ngư người Cần Thơ cùng các cộng sự đem đam mê bơi lội ấy chuyển hóa thành lớp dạy bơi với cái tên Ánh Viên Swim Club (CLB Bơi lội Ánh Viên) ở Quận 9, TP. HCM. Trong tương lai gần, cô cũng chia sẻ kế hoạch làm nhiều hơn các dự án khác để nâng cao kỹ năng sống còn dưới nước cho trẻ em Việt Nam, đặc biệt là vùng sông nước như Cần Thơ quê cô.
