Chẳng phải càng hiếm thì càng quý hay sao?

Tôi thường có suy nghĩ này những khi chợt thèm những trái quả yêu thích mà chẳng thể tìm mua để thưởng thức ngay. Nào mận, xoài, đu đủ, sầu riêng, nào dứa, na, thanh long, cherry hay dâu da — những thức quả làm bao người say đắm không chỉ bởi hương vị tuyệt vời mà còn bởi người ta phải chờ tới mùa mới có để ăn. Và những trái vải vừa thơm vừa ngọt chẳng phải cũng như thế sao? Mùa vải chỉ kéo dài vài tuần vào dịp hè, chợt đến rồi vội đi, khiến tôi liên tưởng đến loài cá voi lâu lâu nổi lên mặt nước để lấy không khí rồi lại lặn mất tăm mất tích dưới đáy biển sâu.

Vàng, kim cương, tranh của Picasso hay ấn bản đầu tiên của một bộ truyện tranh đều trở nên giá trị chính vì chúng là hàng hiếm. Còn vải thì sao? Chúng ta đơn thuần yêu thích vị ngọt lịm vào tim của loại quả này hay là vì chẳng thể ăn cho thật đã thì mùa vải đã hết nên càng mong chờ đến mùa sau hơn?

Có phải là vì chẳng thể ăn cho thật đã thì mùa vải đã hết khiến ta càng yêu thích loại quả này hơn?

Nếu bạn đặt câu hỏi này cho Dương Quý Phi, một trong tứ đại mỹ nhân trong lịch sử Trung Quốc, thì thứ quả ngọt ngào này còn có ý nghĩa lớn hơn rất nhiều: chúng là minh chứng cho sự sủng ái vô song của Đường Huyền Tông dành cho nàng.

Trở về Trung Hoa vào thế kỷ thứ 8, chính sự nhà Đường lúc này vô cùng rối ren. Cùng với việc sủng ái Dương Quý Phi, Đường Huyền Tông bỏ bê triều chính, mặc cho gian thần lộng hành, ngân khố cạn kiệt, phiên trấn cát cứ không ngừng lớn mạnh và lăm le phản loạn. Có thể nói rằng, vị hoàng đế này đã có thể giữ gìn sự thịnh vượng tột bậc của triều đại thêm mấy trăm năm nữa nếu sủng phi của ông không yêu thích loại quả này đến thế.

Đường Huyền Tông yêu chiều Dương Quý Phi một cách thái quá là điều không cần bàn cãi. Nàng vốn là vương phi của một trong những thái tử. Nhưng nhà vua vì quá đam mê nàng nên đã tìm cho con trai một người vợ khác và phong cô con dâu làm phi tần của mình. Từ đấy, Huyền Tông bắt đầu chìm đắm trong những cuộc hoan lạc và không tham dự buổi chầu sớm cùng bá quan văn võ nữa. Ông chỉ quan tâm đến việc chiều chuộng Dương Quý Phi bằng những món quà xa xỉ và dành hết tâm sức để đáp ứng sở nguyện hay thay đổi của nàng. Nếu được ăn quả vải có thể làm nàng mỉm cười thì nhà vua sẵn sàng làm tất cả để mang đến cho nàng thứ quả ấy mỗi ngày, kể cả việc phung phí ngân khố của triều đình để xây một con đường dịch trạm trải dọc lãnh thổ. 

Theo một tài liệu cổ của Trung Quốc, quả vải sau khi bị hái xuống, một ngày sẽ mất sắc, hai ngày sẽ mất hương, ba ngày sẽ đổi vị, sau bốn ngày thì cả sắc, hương, vị không còn nữa. Vấn đề đặt ra là Huyền Tông và người ái phi từng là con dâu của ông sống ở kinh thành Trường An cách vùng trồng vải Tứ Xuyên đến hơn 700km; để thưởng thức trái quả này với hương vị tươi ngon là điều bất khả thi. Để giải quyết vấn đề này, Đường Huyền Tông cho xây một tuyến vận chuyển hỏa tốc với các dịch trạm trải dọc lãnh thổ nhà Đường lúc bấy giờ và lệnh cho người phu chuyên chở phi ngựa liên tục cả ngày lẫn đêm, chỉ dừng lại thay ngựa giữa các trạm để khi vải về đến kinh thành vẫn giữ nguyên cả sắc, hương, và vị.

Thay vì bận tâm về tuyến hỏa tốc này, Huyền Tông đáng lẽ nên lưu tâm đến ngoại thích họ Dương đang thao túng quyền lực, gây ra mâu thuẫn gay gắt giữa bá quan, và tạo mầm mống cho cuộc phản loạn sẽ khiến vương triều này sụp đổ và bức tử Dương Quý Phi. Dù vậy, con đường vải thiều vẫn là minh chứng vĩnh cửu cho sự yêu thương hết mực ông dành cho ‘Mỹ nhân tu hoa,’ tình cảm ấy đã được khắc họa thành một trong những bài thơ bất hủ của Trung Quốc là tác phẩm ‘Quá Hoa Thanh Cung’ của Đỗ Mụ:

Giờ đây việc vận chuyển và phân phối vải tươi không còn tốn nhiều công sức như vậy nữa. Dù vậy, loại trái cây ba nghìn năm tuổi và có nguồn gốc từ miền Bắc nước ta và miền Nam Trung Quốc này vẫn trải qua một hành trình đầy phiêu lưu để đến với người tiêu dùng. Hằng năm, Việt Nam thu hoạch được 200.000 tấn vải, chủ yếu là ở Bắc Giang và Hải Dương, nơi có đặc sản vải thiều ngọt thơm đến say lòng. Vào mỗi mùa vải ngắn ngủi, 60% sản lượng thu hoạch được tiêu thụ trong nước. Những chùm vải đỏ tươi sẽ xuất phát từ vườn cây và đi đến kho bãi, sau đó được chất lên xe tải rồi chở ra các chợ đầu mối để chu du trên chiếc xe đạp của người bán hàng rong trên các con phố. Nhưng như thế vẫn chưa là gì so với hành trình hương vị của thức quả này chỉ với miếng cắn đầu tiên: vị ngọt ngất ngây ấy ngay lập tức lan nhanh đến các chồi vị giác và dẫn truyền những xung thần kinh sảng khoái đến từng tế bào não, mang lại cảm giác đê mê vui thích khắp cả người.

Mùa vải chín sớm hay muộn phụ thuộc vào thời tiết từng năm, đặc biệt vào khoảng thời gian xuân hè khi không khí nóng ẩm ùa vào vườn và thổi bay hết cái giá lạnh còn sót lại.

So với Dương Quý Phi thì thời gian tôi chờ đợi để được ăn quả vải tươi đầu tiên còn lâu hơn nhiều. Tôi có bằng lái vào năm 16 tuổi và một trong những nơi đầu tiên tôi lái xe đến là cửa hàng tạp hóa châu Á gần nhất, nơi duy nhất bán loại trái cây này trong khu tôi sống vào lúc đó. Mùa vải chín sớm hay muộn phụ thuộc vào thời tiết từng năm, đặc biệt vào khoảng thời gian xuân hè khi không khí nóng ẩm ùa vào vườn và thổi bay hết cái giá lạnh còn sót lại. Loại quả mùa hè này rất dễ hỏng và khó bảo quản, và do đó việc xuất khẩu vải tươi đến một thành phố miền trung-tây nước Mỹ vào cuối những năm 1990 là quá tốn kém. Dù sao thì tôi cũng đã rất vui với lựa chọn thay thế tốt nhất khi ấy: vải đóng hộp.

Nhờ vào sự phát triển của ngành công nghiệp thực phẩm đóng hộp trong thế kỷ 19, quả vải dần dần được chu du khắp thế giới và góp mặt trong công thức cocktail và món tráng miệng thanh mát. Khi mua được vải đóng hộp vào ngày hôm đó, tôi nhớ mình vừa lái xe vừa nhìn chằm chằm vào chiếc hộp nằm trên ghế bên cạnh và tự hỏi không biết vị của nó như thế nào. Tôi đã thử nghĩ ra rất nhiều khả năng, nhưng việc tưởng tượng ra một hương vị bạn chưa từng nếm thử cũng vô vọng như hình dung ra màu sắc mà chưa nhìn thấy bao giờ. 

Khi mở nắp hộp, tôi nhìn thấy những quả màu trắng ngà nhấp nhô trong thứ nước đường sền sệt, không biết được ngâm trong đấy bao lâu rồi. Tôi đã ăn đủ những đào, lê và nam việt quất đóng hộp nên biết rằng vị của những quả vải này sẽ không giống gì với quả tươi. Nhưng cũng như khi một số người trang trí tường nhà bằng bản in của những bức tranh nổi tiếng mà họ không bao giờ có thể mua được bản gốc, tôi vẫn thích hương vị của vải đóng hộp.

Giây phút sắp sửa nếm đồ ăn luôn là những khoảnh khắc hào hứng nhất. Ngay sau miếng cắn đầu tiên, mọi sự bí ẩn đều tan biến, thế giới bớt đi một điều cần khám phá và cuộc sống lại tẻ nhạt như nó vốn thế. Trải nghiệm của tôi với quả vải cũng không ngoại lệ.

Từ khi chuyển đến sinh sống ở Châu Á, vải thiều đã trở thành một trong những loại trái cây yêu thích của tôi. Và vì được ăn thường xuyên nên đối với tôi, loại quả này không còn sức hút bí ẩn của một đặc sản phương xa nữa. Tuy nhiên, vì mùa vải quá ngắn mà nỗi nhớ quá dài, thi thoảng tôi lại mong ngóng đến mùa vải tiếp, gợi nhớ lại cảm giác lần đầu thưởng thức cách đây 20 năm. Chỉ cần sau một năm không được ăn, tôi dường như lại có thể tự lừa gạt mình rằng tôi không biết vị của nó như thế nào. Và cũng vì lẽ đó, tôi nóng lòng chờ mùa vải đến như Dương Quý Phi nôn nao chờ nghe tiếng vó ngựa về tới Hoa Thanh Cung. Chẳng có vương triều nào sẽ sụp đổ vì sở thích ăn vải của tôi cả, nhưng khi vị ngọt thanh tao ấy tràn ngập trong miệng, tôi cho phép mình huyễn hoặc bản thân rằng, trong vài giây quý giá, tôi cũng đang được chiều chuộng hết lòng bằng báu vật trần gian.

Đồ họa: Jessie Tran, Hazel Phan, Patty Yang, and Hannah Hoàng.